MOHRHEIM FRIEDRICH CHRISTIAN SAMUEL, kompozytor, kapelmistrz

Aktualna wersja na dzień 20:16, 11 wrz 2024

Friedrich Christian Mohrheim, tekst kantaty na cześć św. Cecylii Karla Wilhelma Ramlera, 12 XI 1770

Friedrich Christian Mohrheim, tekst kantaty żałobnej na pogrzeb Petera Uphagena 14 II 1775

FRIEDRICH CHRISTIAN SAMUEL MOHRHEIM (26 IV 1719 Neumark, Turyngia – 8 X 1780 Gdańsk), kompozytor, kapelmistrz, klawesynista, organizator koncertów publicznych. Był synem kantora z Neumarku. Od 5 IX 1733 do 30 III 1736 uczył się w szkole św. Tomasza w Lipsku pod kierunkiem Johanna Sebastiana Bacha. Kopiował jego dzieła, m.in. inwencje, sinfonie, głosy kantat, Pasję według św. Mateusza, przypuszczalnie także głosy Oratorium na Boże Narodzenie, jak również dzieła Georga Philippa Telemanna. 4 II 1738 zapisał się na studia uniwersyteckie w Jenie, a jesienią 1739 jako student prawa został immatrykulowany na uniwersytecie w Halle.

Do Gdańska przybył prawdopodobnie w 1747. Pierwszy koncert z jego udziałem odbył się 2 października tego roku w domu muzyka Rady Miejskiej Johanna Carla Braunitza. Wystąpił z własnymi kompozycjami klawesynowymi oraz akompaniował swojej żonie Barbarze, która śpiewała arie kompozytorów włoskich. Małżeństwo „znanych wirtuozów”, jak ich określono w anonsie prasowym w „Danziger Erfahrungen”, wystąpiło także 11 grudnia na koncercie zorganizowanym przez Johanna Daniela Pucklitza. Barbara zmarła niespełna dwa lat później.

W Gdańsku znany był jako wirtuoz gry na klawesynie i kompozytor. Musiał mieć dobre kontakty z kapelmistrzem kapeli kościoła Najświętszej Marii Panny (NMP) (kapelmistrzem Rady Miejskiej) Johannem Balthasarem Christianem Freislichem oraz z jego rodziną, 11 III 1750, po zdanym teście, został bowiem oficjalnym zastępcą (Substitut, Adjunct) kapelmistrza, a 9 kwietnia tego roku poślubił w kościele NMP jego najstarszą córkę, Henriettę Louisę Sophię. Małżonkowie zamieszkali w domu kapelmistrza przy Kleine Krämergasse 4 (Podkramarska). Znana jest niedatowana ugoda z organistą kościoła NMP Thomasem Peterem Liedkte co do warunków użytkowania mieszkania, podpisana przez obu zainteresowanych: miał do dyspozycji część piwnicy, duży pokój dzienny, mieszczący się obok kantora, oraz oba pokoje na wyższym piętrze. 3 XII 1751 Constantia Elisabetha von Bagge zapisała mu w testamencie sumę 100 guldenów. W czerwcu i lipcu 1757 procesował się z kupcem Dietrichem Florusem Soermannem o wynagrodzenia za skomponowany koncert. W marcu 1769 brał udział w odbiorze organów w kościele św. Piotra i Pawła, zbudowanych przez Johanna Friedricha Rhodego; na poświęcanie instrumentu napisał Festmusik (kantatę), którą wykonano 7 maja.

Przyjmuje się, że otrzymał stanowisko kapelmistrza w 1764 po śmierci Johanna Balthasara Christiana Freislicha (pochowany 17 kwietnia). Wydaje się jednak, że funkcję tę objął nieco wcześniej, skoro w drukowanym spisie gdańskich urzędników (Das jetzt-lebende Dantzig), wydanym po wyborach do Rady Miejskiej, które tego roku odbyły się 15 i 16 marca, odnotowany został tam jako Capellmeister.

Podobnie jak jego zmarły teść, zgodnie z regulaminem chóru (Chorordnung), wydanym przez Radę Miejską w 1655, korzystał ze zwolnienia z obowiązku uczenia muzyki w szkole mariackiej. Jednak po decyzji Rady, reformującej szkolnictwo, z 1 IX 1766 musiał prowadzić w szkole lekcje śpiewu. Kwartalne wynagrodzenie kapelmistrza wynosiło 100 florenów i zgodnie z umową nie powinien był starać się o podwyżkę. Na inne dochody składały się m.in. 36 floreny, które otrzymywał co roku z Kamlarii za skomponowanie i prowadzenie muzyki z okazji wyborów do Rady Miejskiej, z kasy miejskiej pobierał też 20 florenów za muzykę pogrzebową wykonywaną w kościele NMP po śmierci członków Rady Miejskiej. Za muzykę weselną, pisaną dla gdańskich patrycjuszy, płacili zainteresowani. Zachował się niedatowany rachunek, wystawiony przez niego rajcy Johannowi Uphagenowi, opiewający na 123 floreny dla organisty, dyrygenta i kalikanta oraz 12 instrumentalistów, z których każdy otrzymał regulowane urzędowo wynagrodzenie w wysokości dziewięciu florenów.

Organizacją koncertów publicznych zajął się już w pierwszym roku pobytu w Gdańsku (1747), dołączając tym samym do Jeana Jeremiasa du Graina i Johanna Daniela Pucklitza, którzy także trudnili się tym zajęciem. Koncerty (często powtarzane) odbywały się w domach: J. C. Braunitza na rogu IV. Damm / Tobiasgasse (Grobla IV / Tobiasza), u Jeana Pierra Lamberta Bohona przy Heilige-Geist-Gasse 111 (ul. św. Ducha), w Englisches Haus ( Dom Angielski przy Brodbänkengasse 16 (ul. Chlebnicka) oraz w winiarni Petera Klotha przy Langgasse 57 (ul. Długa). Na koncertach prezentował własne utwory i dzieła innych twórców. Swoją muzykę propagował także poprzez ogłoszenia w lokalnej prasie. W sierpniu 1750 podjął się dystrybucji wydanego drukiem utworu na cembalo. W lutym 1770 zapowiadał, że co miesiąc będzie komponował cztery łatwe utwory.

Pod koniec 1770 przeprowadził się do nowego mieszkania na plebanii przy kościele św. Piotra i Pawła, o czym informował zapraszając na koncerty w październiku i listopadzie tegoż roku, w styczniu 1775 zamieszkał przy Hintergasse der französischen Kirche (ul. Za murami).

Pozostawił po sobie twórczość obfitą, różnorodną pod względem gatunkowym i formalnym: wokalno-instrumentalne utwory religijne (pasje, oratoria, kantaty), świeckie (śpiewogry, kantaty) oraz instrumentalne (tria organowe, sinfonie, koncerty, sonatę). Trzonem twórczości religijnej są kantaty wykonywane w czasie liturgii w kościele NMP podczas niedziel, świąt, uroczystości pogrzebowych po śmierci gdańskich patrycjuszy oraz w dniu wyborów do Rady Miejskiej. Do szczególnie okazałych należą kompozycje przeznaczone na Boże Narodzenie, niedzielę Wielkiej Nocy i święto Zesłania Ducha Świętego. Charakteryzują się wyjątkowo dużą obsadą wykonawczą obejmująca dwa chóry wokalne i instrumentalne wraz z rozbudowaną grupą instrumentów dętych w tym cztery trąbki lub cztery trąbki clarino. W zmienionej późnobarokowej wersji utwory te kontynuują tradycję muzyki polichóralnej popularnej w Gdańsku już od początku XVII wieku Philippa Dulichiusa i Andreasa Hakenbergera, a także późniejszej Johanna Valentina Medera. Dziełami Der Tod Jesu i Der wundervolle Tod der Welterlösers wpisał się w praktykę tworzenia i wykonywania przed Wielkanocą oratoryjnych dzieł pasyjnych przedstawianych poza murami świątyń. Pasję Der wundervolle Tod der Welterlösers zagrano w Gdańsku także po śmierci kompozytora w 1791.

Na zamówienie rodzin patrycjuszowskich komponował okolicznościowe utwory wokalno-instrumentalne, m.in. w 1759 kantatę z okazji ślubu Michaela Groddecka z Agathą Constantią Schumann, kantatę Der feierliche Abend na ślub córki Petera Uphagena Renaty Elisabethy (1741 Gdańsk – 3 I 1784 Gdańsk) z Jakobem Ludwigiem Lösekannem (1732 – po 1767), zawarty 27 XI 1760; kantatę Der träumende Schäfer na ślub córki Carla Uphagena (ochrzczony 13 III 1699 Gdańsk – 25 III 1746 Gdańsk) i Anny z domu Forret (1701 – pochowana 11 III 1773 Gdańsk), Charlotty (12 XII 1740 Gdańsk – 14 XI 1763 Gdańsk) z Johannem Heinrichem Soermannsem, zawarty 2 XII 1760; kantatę z okazji srebrnych godów Christopha Boyerta (1761) i innych (zob. też Johann Carl Friese; Karl Groddeck, ślub córki). Przygotował Trauer-Cantate na pogrzeb Petera Uphagena 14 II 1775, podobne kantaty na pogrzeby burmistrzów Karla Groddecka i Heinricha Zernecke, rajcy Carla Ludwiga Ehlera (1769) oraz rajcy i scholary Johanna Friedricha Schumanna (1776), a także utwory instrumentalne, m. in. koncert klawesynowy dla Dietricha Florusa Soermannsa (1705 – pochowany 6 II 1759 Gdańsk), 11 VII 1757 otrzymał honorarium w wysokości 200 florenów. Był także autorem kantat introdukcyjnych na wprowadzenie na urząd profesorów Gimnazjum Akademickiego (przetrwały tylko teksty). Inne świeckie utwory dramatyczne znane są tylko z tytułów.

Ważnym działem jego twórczości jest muzyka instrumentalna. Kompozycje organowe obejmują m.in. siedem opracowań chorału protestanckiego nawiązujących do analogicznych utworów Jana Sebastiana Bacha oraz cztery tria organowe, które opierają się na przeciwstawieniu trzech linii melodycznych realizowanych w zróżnicowanej registracji. Uznany za wirtuoza gry na klawesynie pozostawił po sobie także dzieła przeznaczone na ten instrument: solowe wariacje i trzyczęściową sonatę oraz trzy koncerty na cembalo solo i zespół smyczkowy również trzyczęściowe, które wpisują się w styl galant. W 1757 w Londynie wydano jego Lesson for harpsichord (Szkołę gry na klawesynie).

Był dwukrotnie żonaty. Po raz pierwszy bezdzietnie z Barbarą (nazwisko rodowe nieznane; pochowana 6 X 1749 w kościele św. Jana w Gdańsku). Po raz drugi 9 IV 1750 w kościele NMP poślubił najstarszą córkę Johanna Balthasara Christiana Freislicha, Henriettę Louisę Sophię (ochrzczona 5 XI 1730 Sondershausen, Turyngia – po 1781). Z tego związku miał córki Renatę Constantię (ochrzczona 20 VIII 1752 Gdańsk – pochowana 18 VII 1755 Gdańsk) i Christinę Paulinę (ochrzczona 25 V 1762 Gdańsk) oraz synów Traugotta Christiana, 20 XI 1770 zapisanego do klasy secundae Gimnazjum Akademickiego, i Gottlieba Petera Anthony’ego (ochrzczony 18 VI 1769 Gdańsk).

Pochowany 20 X 1780 w kościele NMP. MaBa JMM DP

Bibliografia:
Archiwum Państwowe Gdańsk, księgi metrykalne kościołów ewangelickich sygn. 352/22 s. 110 (pogrzeb żony Barbary), 354/323 s. 208, /324 s. 158, /325 s. 54, /353 s. 203, 354/351 k. 136v (ślub z Henriettą); 300,R/Bb, 11c, k. 164v (zgon), 354/353 s. 206 i sygn. 354/363 s. 50(pogrzeb); księgi Sądu Wetowego sygn. 300, 6/92 s. 254–255, 310; księgi rachunkowe Kamlarii sygn. 300, 12/190 s. 65.
Księga wpisów uczniów Gimnazjum Gdańskiego 1580–1814, opr. Zbigniew Nowak i Przemysław Szafran, Warszawa-Poznań 1974, s. 352.
Polska Akademia Nauk Biblioteka Gdańska, druki okolicznościowe sygn. Oe 60 8° adl. 11, Oe 10456 8°, Oe 11706 4° adl. 1.
Kociumbas Piotr, De tempore czy per occasionem? Kantata noworoczna Friedricha Christiana Mohrheima i jej typologiczna osobliwość, Aspekty Muzyczne, t. 3, 2013, s. 27–48.
Kotarski Edmund, Gdańska poezja okolicznościowa XVIII wieku, Gdańsk 1997, 169–170.
Michalak Jerzy M., Afisze teatralne a życie muzyczne Gdańska w latach 1779–1801, w: Źródła muzyczne. Krytyka, analiza, interpretacja, red. Ludwig Bielawski i J. Katarzyna Dadak-Kozicka, Warszawa 1999, s. 62.
Neschke Karl, Der Bachschüler Friedrich Christian Samuel Mohrheim (1719–1780) als Danziger Kapellmeister und Konzertveranstalter, w: Vom rechten Thon der Orgeln und anderer Instrumenten. Festschrift Christian Ahrens zum 60. Geburtstag, hrsg. Birgit Abels, Bad Köstritz 2003, s. 210–221.
Rauschning Hermann, Geschichte der Musik und Musikpflege in Danzig. Von den Anfängen bis zur Auflösung der Kirchenkapellen, Danzig 1931.
Szadejko Andrzej, Styl i interpretacja w utworach organowych Friedricha Christiana Mohrheima (1719?–1780) i Johanna Gottfrieda Müthela (1728–1788). Zagadnienia wykonawcze i stylistyczne muzyki organowej w regionie południowego Bałtyku w osiemnastym wieku, Gdańsk 2010.