WALTHER JOHANNES, diakon kościoła św. Jana
| < Poprzednie | Następne > |
JOHANNES WALTHER (Johann; Waltherus; Wolther; Woltherus) (1562 Salzwedel (Saksonia–Anhalt) – 23 XI 1620 Gdańsk), diakon kościoła św. Jana, poeta, pedagog. Tytuł magistra uzyskał prawdopodobnie w Wittenberdze, po studiach konrektor (zastępca dyrektora) szkoły w Stralsundzie, w 1597 szkoły łacińskiej w rodzinnym mieście, od 1598 jej rektor.
Autor napisanej dla uczniów komedii Speculum Iosephi. Das ist: ein geistliche, nützliche vnd tröstliche Comoedia vnd Action: von des Frommen vnd Heiligen Josephs Glück vnd vnglück… (Lustro Józefa. To jest duchowa, pożyteczna i pocieszająca komedia i opowieść: o losach i nieszczęściach pobożnego i świętego Józefa…) wystawionej po raz pierwszy 14 V 1600, wydanej drukiem w Magdeburgu w 1603. Wywodząca się z biblijnej opowieści o Józefie komedia opierała się na dwóch starszych dramatach: przedrukowanej w 1579 przez heidelberskiego kamieniarza Thomasa Schmida jako swojej komedii Christiana Zyrla (Zierle) z Weißenburga Die gantze Historia vom Joseph in ein schöne Christliche Comediam gefasset (Pełna historia Józefa w piękną chrześcijańską komedię ujęta, Straßburg, 1572) oraz komedii diakona Johanna Schlayßa (Joseph Schlaytz) z Dettingen Joseph. Die gantze Historia von dem frommen und keuschen Joseph… (Pełna historia pobożnego i cnotliwego Józefa…, Tübingen, 1593) i dzięki pewnym praktycznym uproszczeniom zapewniła mu uznanie jako tzw. szkolnego dramaturga, a utworowi wielokrotne wznawianie i cytowanie.
W Gdańsku 4 I 1603 objął stanowisko diakona przy kościele św. Jana. Jako ortodoksyjny zwolennik wyznania augsburskiego (luterańskiego) od pierwszych chwil wszedł w spór teologiczny ze skłaniającym się ku kalwinizmowi innym diakonem tego kościoła, Abrahamem Hesychiusem. Wobec grożącego im wydalenia z kościoła św. Jana, 4 lutego zmuszeni zostali do zawarcia ugody (szczegóły w biogramie Hesychiusa).
Opublikował wiele dzieł teologicznych, wymieniał także pisma polemiczne z kalwinistami i katolikami. Przypisuje mu się opracowanie
programu ikonograficznego ambony w kościele św. Jana, doborem tematów zawierającego krytykę ikonoklazmu i przestrogę przed fałszywymi naukami (czyli kalwinów). Wdał się m.in. w spór o nowy, budowany od 1599 ołtarz główny w kościele św. Jana, wzbudzający protesty ewangelików reformowanych (kalwinistów kontynentalnych). W odpowiedzi na wystąpienie pastora kościoła św. Elżbiety Jacoba Adama (Adami) z 1610 (Schreiben an Past Michael Coletus und andere Geistliche der St. Johannis- und St. Katharinenkirche / List do pastora Michała Coletusa i innych duchownych kościoła św. Jana i św. Katarzyny) i doprowadzenie w 1612 do zastąpienia ołtarza głównego prostym, drewnianym, odpowiedział listem Rettung der rechten Lehre wider die Antwort des Jacobi Adami In S. Elisabeth zu Dantzigk, zwinglo-calvinischen und antichristo-lutherischen Predigers durch Mag. Johannem Waltherum 6evangelischen Prediger zu St Johann zu Dantzigk Anno 1613 / Ocalenie prawdziwej nauki wbrew tłumaczeniom Jacoba Adama ze św. Elżbiety w Gdańsku, zwinglo-kalwinistycznego i antychrysto-luterańskiego duchownego, przez magistra Johanna Walthera, duchownego ewangelickiego u św. Jana w Gdańsku Anno 1613 uczynione.
Protestując w imieniu społeczności parafii przeciwko zamianie ołtarzy, kończył wywód słowami: „ … my w naszych kościołach nie mamy bożków, ale ołtarze i obrazy, i nie dla bałwochwalstwa, ale – w chrześcijańskiej wolności – dla przemyślenia i zastosowania w prawdziwej Służbie Bożej, jak wyczerpująco pokazuje niemiecki wiersz [istniejący do dziś na odwrocie retabulum ołtarza głównego], który 13 stycznia [1612] roku został namalowany na ołtarzu. Bo w tym dniu nasz nowo wybudowany ołtarz u św. Jana jest dzięki Bożej pomocy i łasce ostatecznie ukończony i całkowicie doprowadzony do szczęśliwego końca”. Była to najbardziej zdecydowana gdańska wypowiedź w kwestii stosunku ewangelików do obrazów:
Mein Christ, diss Altar ist nicht gemacht,
auch nicht die Bilder, nimm in acht,
sie anzubeten und zu ehren,
denn das gehört allein Gott dem Herren.
Wer anderswo die Hülffe sucht,
der ist verdammet und verflucht.
Merck, wie Cherubim worden gemacht,
die Schlang, Ochsen, Löwen betracht,
zum Gedächtnis und Erinnerung,
also auch all diese Bildung.
Drumb ruff Gott an in Christi Nahmen
Durch Krafft des heylgen Geistes. Amen.
Ołtarz ten
I te obrazy,
Chryste mój – bez Twej urazy –
Ni swej czci ani swej chwały
Czynić one tu nie miały.
Te zaś Bogu Najwyższemu winne są
I tylko Jemu.
Jeśli bożek, nie zaś Święty
Panem Twym – to bądź przeklęty!
Zważ, kto Arkę w cherubiny,
Laskę w Węża, a Świątyni
zrąb w lwy, woły zdobić kazał –
nie, by Jego to obraza
miejsce miała, wręcz przeciwnie –
Chciał, by pełna Boża Chwała
W całym wiernym ludzie trwała.
Czemu też i dzieła nasze,
Wzięte w złoceń piękną ramę,
Służą mocą Ducha. Amen.
[tłum.: ]
Prowadził też spór z Johnem Napierem (1550–1617), szkockim uczonym, matematykiem, wynalazcą logarytmów (a także astronomem), antypapistą, który zinterpretował Apokalipsę jako „kalendarz zdarzeń ostatecznych”, mając jej symbolikę za symbole matematyczne (a Plaine Discovery of the Whole Revelation of St. John / Prosta interpretacja Apokalipsy św. Jana; 1593). Po zapoznaniu się z niemieckim tłumaczeniem z 1615 zakwestionował matematyczne interpretacje Napiera w rozprawie wydanej już pośmiertnie (jako główny rozdział pracy Aureum Johannis Woltheri Peinensis Saxonis…, Rostock, 1623).
Był dwukrotnie żonaty. Po raz drugi 3 V 1605 w kościele Najświętszej Marii Panny poślubił Margarethę Walrave (ur. 1586). Zmarł podczas epidemii dżumy, pochowany 25 XI 1620, wdowie wypłacono 495 grzywien.
Bibliografia:
Bolte Johannes, Wolther Johann, w: Allgemeine Deutsche Biographie, Bd. 44, 1898, s. 184–185.
Cieślak Katarzyna, Epitafia obrazowe w Gdańsku (XV-XVII w.), Wrocław 1993, s. 77.
Cieślak Katarzyna, Luterańska sztuka kościelna w Gdańska (1540–1793), w: Protestantyzm i protestanci na Pomorzu, red. Jan Iluk, Danuta Mariańska, Gdańsk–Koszalin 1997.
MacInnes Allan I., Williamson Arthur H., Shaping the Stuart World, 1603–1714. The Atlantic Connection, Brill, 2006, s. 124.
Muttray Alfred, Der Hochaltar in der Sankt-Johanniskirche zu Danzig „Zeitschrift des Westpreüssiscien Geschichtsvereins”, H. 62, 1922, s. 68.
Rhesa Ludwig, Kurzgefaßte Nachrichten von allen seit der Reformation an den evangelischen Kirchen in Westpreuszen angestellten Predigern, Königsberg 1834, s. 42.
Schnaase Eduard, Geschichte der evangelischen Kirche Danzigs, Danzig, 1863, s. 567.
