KNIEWEL THEODOR FRIEDRICH, archidiakon kościoła NMP, kompozytor, dyrygent
| < Poprzednie | Następne > |
THEODOR FRIEDRICH KNIEWEL (24 I 1783 Gdańsk – 25 VII 1859 Berg koło Stuttgartu), teolog, archidiakon kościoła Najświętszej Marii Panny (NMP), pedagog, kompozytor i dyrygent. Wnuk Johanna, rolnika z Langenfelde (Długie Pole na Żuławach Gdańskich) i Cathariny Elisabethy z domu Wessel. Syn Johanna (15 X 1744 Długie Pole – 8 V 1805 Gdańsk), piwowara z Pfefferstadt 126 (ul. Korzenna 18), który 17 II 1773 za 2000 florenów nabył kupieckie obywatelstwo Gdańska, w 1779 prowizora (witryka, świeckiego zarządcy) kościoła Bożego Ciała, wybranego w 1781 do Kwartału Rybackiego, ławnika Starego Miasta (1792), i jego drugiej żony Renaty Elisabethy z domu Hein (zm. 30 V 1929 Gdańsk). Brat Johanna Gottlieba Heinricha (17 IV 1779 – po 1810) i piwowara Augusta Jacoba (1786 Gdańsk – po 1831) ( browarnicy), od 16 XII 1813 posiadającego obywatelstwo Gdańska jako tzw. Bürger-Kind (dziecko gdańskich obywateli) oraz Florentiny Elisabethy, Caroliny Renaty i Henrietty Wilhelminy.
Od 1792, wraz z bratem Johannem Gottlebem Heinrichem, uczeń szkoły przy kościele św. Katarzyny (najmłodszy brat, August Jacob, był uczniem tej szkoły od 1796). 16 IV 1798 zapisany został do przedostatniej klasy Gimnazjum Akademickiego. W latach 1801–1805 studiował teologię, filologię i filozofię w Halle, medycynę w Dreźnie. Po powrocie do Gdańska w 1805 powierzono mu kierownictwo nad Privatinstitut für Knaben höherer Stände. 5 VIII 1806 zweryfikowany (przeegzaminowany) przez gdańskie Ministerium Duchowne. W 1807 wyjechał ponownie do Berlina gdzie był początkowo wychowawcą grafa Adalberta von Hagen. W 1808 uzyskał stopień doktora filozofii na Uniwersytecie w Halle. W latach 1808–1809 był nauczycielem pomocniczym w berlińskim Gimnazjum Friedricha Wilhelma i miejscowej Szkole Realnej. Był członkiem berlińskiej Akademii Śpiewu (Singakademie), wykonywał partie tenoru. Po kolejnym powrocie do Gdańska od stycznia 1810 do 10 XI 1817 był rektorem szkoły mariackiej, gdzie uczył łaciny, greki, mitologii, historii, retoryki, matematyki, geografii, języka francuskiego i udzielał lekcji śpiewu. Wprowadził do programu szkoły naukę greki w klasach najwyższych (secunda, prima), we wszystkich klasach matematykę, geografię i historię. Po połączeniu w 1817 szkoły mariackiej z Gimnazjum Akademickim i utworzeniu Gimnazjum Miejskiego tamże profesor łaciny i greki.
Organizował patriotyczne akademie i koncerty (m.in. 5 II 1814 w Teatrze Miejskim charytatywną akademię na rzecz żołnierzy pruskich i rosyjskich rannych w czasie zdobywania Gdańska, 10 VIII 1815 w kościele św. Mikołaja koncert na rzecz wdów i sierot po żołnierzach poległych w bitwie pod Lipskiem w 1813). Od 1825, po złożeniu rezygnacji z pracy w szkole, diakon, następnie w 1831–1842 archidiakon kościoła NMP. 27 III 1843, podczas obchodów 500-lecia gdańskiego kościoła NMP (i 50-lecia zajęcia Gdańska przez Prusy), wygłosił inauguracyjny wykład o przeszłości kościoła, słuchany przez około 15 000 osób.
W 1831, po epidemii cholery w Gdańsku opublikował Geistliche Wehr und Waffe gegen die Cholera und ihre traurigen Folgen. Ansichten und Erfahrungen während der Cholera-Epidemie in Danzig... (Duchowa obrona i broń przeciwko cholerze i jej smutnym skutkom. Poglądy i doświadczenia podczas epidemii cholery w Gdańsku....). W 1844 otrzymał tytuł doktora honoris causa w zakresie teologii na Uniwersytecie w Królewcu.
W 1824 opublikował tekst o nauczaniu religii w gimnazjach De religionis christianae in Gymnasiis evangelicis institutione moderanda (O nauczaniu religii chrześcijańskiej w gimnazjach ewangelickich), w 1835 pracę Christliches religionsbuch für mündige Christen und die es werden wollen, auch zum gebrauch in lehrerseminarien und höhern schulanstalten, auf grundlage der Heiligen Schrift und nach ordnung des lutherischen katechismus ... (Chrześcijańska książka religijna dla dojrzałych chrześcijan i tych, którzy chcą zostać chrześcijanami, także do użytku w kolegiach nauczycielskich i szkołach wyższych, oparta na Piśmie Świętym i według porządku katechizmu luterańskiego ...). W 1847 zrezygnował z funkcji i do 1855 był pastorem gminy staroluterańskiej w Gdańsku, zgrupowanej wokół kościoła św. Ducha.
Był też muzykiem i kompozytorem. Tworzył i opracowywał muzykę kościelną. Sam też, jako tenor, brał udział w 1819 w wykonaniu oratorium Mesjasz Haendla. W 1810 założył Verein für Klassische Kirchenmusik, w 1814 powołał do życia Vereinigung von Musikfreuden, w 1818 przekształcone w Gesangverein zu Danzig (Akademię Śpiewu, zob. Stowarzyszenie Śpiewacze), której w okresie 1818–1838 prezesował. Do 1918 stowarzyszenie to było głównym organizatorem życia muzycznego i śpiewaczego w Gdańsku. W 1823 założył Towarzystwo Misyjne, zbierające pieniądze na potrzeby misjonarzy (nie cieszyło się ono większym zainteresowaniem gdańszczan), w 1838, wraz z m.in. pastorem Carlem Breslerem, antyalkoholowe Mässigkeits-Vereine (Towarzystwo Umiarkowania), którego założycielskie zebranie w Dworze Artusa spotkało się z protestami i „kocią muzyką” zgromadzony na zewnątrz i którego członkowie (około 360 osób) spotykali się później w domach prywatnych. W 1846 należał do Towarzystwa Przyjaciół Sztuki. Po przejściu na emeryturę w 1855 wraz z bratankiem wyjechał do Stuttgartu. Przed wyjazdem z Gdańska ofiarował miastu swoją bibliotekę muzyczną, liczącą 2870 tomów, w zamian za dożywotnią rentę w wysokości 100 talarów rocznie. W zbiorach Polskiej Akademii Nauk Biblioteki Gdańskiej zachowało się wiele jego drukowanych i rękopiśmiennych kompozycji.
22 IV 1810 zawarł w Berlinie związek małżeński z panną Henriette Friederike Wilhelmine, córką berlińskiego radcy sądowego (Königlicher Obergerichtsrats und Coloniegerichtsdirektor) Johanna Heinricha Andressego (Jędrzejewskiego, zmienił nazwisko). Córka Johanna Maria Elisabeth Wilhelmina, mając rok i dziewięć miesięcy, zmarła podczas oblężenia Gdańska 10 II 1814, syn Adalbert Theodor zmarł 31 V 1826, córka Henrietta Wilhelmina 18 X 1817 zaręczyła się z nauczycielem gimnazjalnym Johannem Christianem Blochmannem, kolejna, Carolina, była w latach 1831–1839 nauczycielką w gdańskiej szkole średniej dla dziewcząt.
W 1855 wyjechał z Gdańska do Stuttgartu, przekazując Bibliotece Gdańskiej swoje prywatne zbiory liczące około 3000 wolumenów. Zmarł w posiadłości bratanka w Berg koło Stuttgartu.
Bibliografia:
Archiwum Państwowe Gdańsk (Cath.-Schule) 353/317, s. 2–3; 10–11; (NMP) 1461/119, s. 4 (śmierć corki Johanny Marii Wilhelminy).
Księga wpisów uczniów Gimnazjum Gdańskiego 1580–1814, wyd. Zbigniew Nowak i Przemysław Szafran, Warszawa–Poznań 1974, s. 376.
„Danziger Intelligenzblatt”, 29 VI 1816, nr 52, s. 1061–1062; 22 X 1817, nr 85, s. 1805; 8 XI 1817, nr 90, s. 1904; 20 X 1819, nr 84, s. 1976; 8 IV 1820, nr 20, s. 415; 14 V 1836, nr 111, s. 990; 5 IV 1838, nr 81, s. 605.
„Danziger Neueste Nachrichten”, 20 VI 1807, nr. 49, s. 435.
Woźniak Jolanta, „Gran Sonata per il cembalo…” gdańskiego pastora Theodora Kniewela, w: Com-plexus effectum musicologiae. Studia Miroslao Perz septuagenario dedicata, red. Tomasz Jeż, Kraków 2003, s. 123–132.
