DRUKARNIA OPACTWA CYSTERSÓW W OLIWIE

Wersja z 08:51, 5 maj 2024

Strona tytułowa utworu Fascinus a Luthero, Zwinglio, Calvino… iniectus Jana Kwiatkiewicza, wydanego w drukarni oliwskiej w 1673

Strona tytułowa Nabożeństwa żołnierskiego Piotra Skargi, wydanego w drukarni oliwskiej w 1688

Strona tytułowa tłumaczenia Farsaliów Lucana, wydanego w drukarni oliwskiej w 1690

DRUKARNIA OPACTWA CYSTERSÓW W OLIWIE, działała w latach 1672–1744 w Szafarnii klasztoru cystersów w Oliwie (przy obecnej ul. Nowickiego 1). Powstała z konieczności zapewnienia miejscowym zakonnikom druku ich prac, zwalczających pisma przeciwników religijnych, których nie mogli drukować w licznych, protestanckich drukarniach Gdańska, objętych cenzurą władz miejskich. Zamiar stworzenia drukarni oliwskiej wsparli jezuici z Kolegium Gdańskiego w Starych Szkotach, zmuszeni do tej pory do przekazywania swoich rękopisów do odleglej i małej drukarni w Braniewie lub nawet do oficyny drukarskiej w Krakowie.

25 IV 1672 cysters oliwski (późniejszy opat) Michał Antoni Hacki, (brat Jana Franciszka Hackiego, jednego z jezuitów ze Starych Szkotów), wyjednał u króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego przywilej na założenie oficyny klasztornej, uruchomionej zapewne w drugiej połowie tego roku. Jednym z pierwszych druków oliwskich był utwór Joachima Pastoriusa (który za sprawą Michała Hackiego w 1669 przeszedł na wiarę katolicką), powstały na okoliczność śmierci króla Jana Kazimierza (zm. 16 XII 1672), zapewne złożony do druku zaraz po śmierci tego władcy. Inny z drukowanych wówczas utworów, Fascinus a Luthero, Zwinglio, Calvino… iniectus Jana Kwiatkiewicza, zawierał dedykację podpisaną 19 VIII 1672.

16 VII 1677 cystersi otrzymali od króla Jana III Sobieskiego potwierdzenie przywileju poprzednika, a niektóre z wydanych w tym czasie pozycji, np. Nabożeństwo żołnierskie Piotra Skargi z 1688 czy przekład Farsaliów Lukana Stanisława Chrościńskiego (wydania z 1690 i 1693) ukazały się nakładem królewskim. Rozwój drukarni nastąpił z chwilą osiągnięcia przez Michała Antoniego Hackiego urzędu klasztornego koadiutora (1680) i opata (1683). Tłocznię oliwską zorganizowano wówczas na wzór innych, już istniejących, zakładów zakonnych. Odpowiedzialny za politykę wydawniczą, dobór i poprawność tekstów, był prefekt oficyny, w latach 1672–1683 był nim Johann Augustin Hoffmann, po jego śmierci – bliżej nieznany ojciec Aleksy, od 1692 – Samuel Wincer. Swego rodzaju technicznym zarządcą drukarni był faktor, w latach 1676–1677 funkcję tę pełnił Jakub Werner, w 1677–1679 – Krzysztof Koch, w 1679–1683 – Georg Franciskus Fritsch, następnie do 1692 – Johann Jakob Textor. Brak informacji o kolejnych faktorach wiąże się z podawaniem na drukach oliwskich tylko nazwy oficyny klasztornej w formule: Typis Monasterii Olivensis S.O.C. bądź: w Oliwie.

Powstanie drukarni oliwskiej uznano w Gdańsku za zagrożenie interesów miejscowych typografów. Chcąc uniknąć zadrażnień 18 XI 1679 Johannis Augustin Hoffmann oraz Georg Franciskus Fritsch zawarli porozumienie z drukarniami gdańskimi. Cystersi zobowiązali się do urządzenia oficyny wydawniczej według zwyczajów niemieckich oraz do nieprzyjmowania zamówień od księgarzy gdańskich. Drukarze gdańscy zobowiązali się zaś zapisywać w poczet terminatorów pracowników drukarni klasztornej oraz wyzwalać jej czeladników. Oficyna oliwska miała prawo zatrudniać dwóch terminatorów. Ze strony gdańskiej ugoda została podpisana przez drukarzy, m.in. Davida Friedricha Rhete oraz Simona Reinigera jr.

Po odejściu z pracy Georga Franciskusa Fritscha, w 1684 drukarze oliwscy złamali warunki umowy, na co drukarze gdańscy wnieśli skargę do Rady Miejskiej. Oskarżenie dotyczyło przekroczeń przez cystersów przepisów cechowych, niedozorowanego czasu pracy drukarzy oraz niskich stawek tygodniowych wypłacanych pracownikom, ponadto korzystania z własnego papieru i nie ponoszenia kosztów za mieszkanie i opał, co wprowadzało nieuczciwą konkurencję. 11 IX 1684 zawarto kolejną umowę, zawierająca te same ustalenia co wcześniej. Podpisana została przez nowego prefekta klasztoru ojca Aleksego oraz Davida Friedricha Rhete jako przedstawiciela drukarzy gdańskich.

Drukarnia usytuowana była w klasztornej szafarni (zob. o niej klasztor cystersów w Oliwie). Posiadała własną papiernię, introligatornię i odlewnię. Pierwsze wyposażenie typograficzne było skromne i prawdopodobne, że pozyskano je z ziem niemieckich, o czym świadczą między innymi akta zwalniające z cła za przewóz skrzyni czcionek z Lubeki. W latach 1684–1690 funkcję gisera pełnił Johann Baltazar Bresler (Blestern), następnie pracujący jako drukarz w Toruniu. Wydał on wzory pism obejmujących kursywę i antykwę siedmiu stopni: Grosse Canon, Dopell Mittel, Secunda, Tertia, Mittel, Cicero i Corpus. W 1690 funkcję gisera przejął Bogumił Białyński.

Drukarnia objęta była cenzurą kościelną, to jest biskupstwa włocławskiego, sprawującego władzę na terenie ówczesnego województwa pomorskiego. Z drukarni wychodziły przede wszystkim dzieła teologiczne i polemiczne. Wśród drukujących autorów byli między innymi: Wojciech Tylkowski (zwolennik arystotelizmu), Jan Kwiatkiewicz, Jan Franciszek Hacki, Johannis Augustin Hoffmann, Wojciech Gabriel Sławosz. Wśród najbardziej znanych dzieł drukarni cystersów oliwskich wymienić można m.in. (obok wspomnianego Nabożeństwa żołnierskiego Piotra Skargi) pierwsze w Polsce wydanie wszystkich Medytacji Hieronima Savonaroli. Wydawano również dzieła najwyższych dostojników kościelnych, z licznymi herbami rytymi w miedzi i sztychowanymi kartami tytułowymi. Oficyna wydawała od czterech do dziesięciu ksiąg rocznie. Według niektórych źródeł drukarnię opuściło około 186 druków (według innych miało ich być 159 w 3560 arkuszach). Doliczono się 22 lub 30 druków w języku polskim, a poloników – 125. W 1678 ukazał się w oficynie pierwszy druk w języku polskim, Tarcza zbawienia.

Od 1698 datuje się znaczny spadek wydajności drukarni, spowodowany m.in. wybuchem wojny północnej (od 1700) i śmiercią Jana Franciszka Hackiego (4 III 1703). Drukarnię zamknięto ostatecznie 19 II 1744, jej wyposażenie przeszło na własność Kolegium Jezuickiego w Braniewie. Ocenia się, że drukarnia odegrała znaczącą rolę w propagowaniu katolicyzmu dzięki swojemu położeniu w protestanckim otoczeniu, tuż obok broniącego swoich swobód wyznaniowych Gdańska. Sekretarz królewski Johann Vosdassi, aby podkreślić rolę odgrywaną przez oliwską oficynę, umieścił w druku Proiecta poetica, wydanym w Krakowie w 1676, dwa pochwalne epigramaty dotyczące jej pracy. PP AKP

Bibliografia:
Cystersi Oliwa, w: Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku, t. 4: Pomorze, opr. Alodia Kawecka-Gryczowa oraz Krystyna Korotajowa, Wrocław–Warszawa–Kraków 1962, s. 64–69.
Mańkowski Alfons, Drukarstwo i piśmiennictwo polskie w Oliwie, „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, t. 10, 1922, s. 154–159.
Mańkowski Alfons, Z historii drukarni katolickiej w Oliwie, „Przegląd graficzny i papierniczy”, t. 17, 1928, s. 130–132.