REFORMACJA. Przyczyny. Zainicjowany przez Marcina Lutra w saskiej Wittenberdze ruch odnowy Kościoła, powstały na kanwie krytyki papieskich odpustów i postulatu głoszenia czys- tego Słowa Bożego, rewizji doktryny i nauczania, sprawowania kultu i liturgii, doprowadził do rozłamu w zach. chrześcijaństwie, odbił się szerokim echem w Europie i dotarł także nad Motławę. Gd. pozostawał w ścisłych kontaktach handl. i kult. z krajami Rzeszy, w tym także z Wittenbergą. Od momentu założenia uniw. w Wittenberdze do pojawienia się pierwszych symptomów reformacji w Gd., studiowało tam wielu gdańszczan. Radykalizm rel. splótł się w Gd. – podobnie jak w Niemczech – z radykalizmem społ. Na kryzysową sytuację w Gd. wywarła wpływ także sytuacja polit., czyli wojna pol.-krzyż. (1519–21) oraz wojna Hanzy z Danią (1522). Doszła do tego rywalizacja o władzę pomiędzy patrycjatem i pospólstwem oraz rosnące znaczenie tego ostatniego w gd. społeczeństwie – warstwy szczególnie podatnej na luterańskie idee; ponadto spory pomiędzy Radą a cechami, niezadowolenie plebsu z pogarszającej się sytuacji gosp., antagonizmy narodowościowe (napływ obcych osadników), krach finan- sów miejskich związany z korupcyjną działalnością niektórych przedstawicieli władzy (q Eberhard Ferber). Grunt pod związaną z przemianami rel. rewoltę społ. przygotowała działalność braci q Maternów. Rolę odegrało także rodzące się w Gd. q drukarstwo. Przede wszystkim jednak był to kryzys rel., w Gd. przejawiający się osłabieniem konwentów zakonnych, ich konfliktami z mieszczaństwem, nadmiernym fiskalizmem Kościoła (także kwestią sprzedaży odpustów), szafowaniem karami kościelnymi (interdykty), dysproporcjami w wykorzystaniu kadr duchowieństwa (nieobecni w życiu swoich wspólnot proboszczowie parafii, zabiegający o dobra materialne, trudniący się dyplomacją i polityką, zastępowani w pracy duszpasterskiej przez kaznodziejów z miejscowych konwentów zakonnych obok ponad 200-osobowej rzeszy tzw. księży altarystów z kaplic i fundacji pryw., niezaangażowanych w bezpośrednie duszpas- terstwo dla miasta, tworzących rodzaj du- chownego proletariatu i nieprzygotowanych w należyty sposób do pracy w dużym ośrodku miejskim). Przebieg pierwszych wystąpień.Reformację w Gd. zapoczątkowało 1518 wystąpienie Jakoba Knadego z zakonu dominikanów, a także złamanie przezeń ślubu celibatu. Mimo edyktu królewskiego z 1520, zakazującego szerzenia nowinek rel., 1520–22 gd. drukarnia q Hansa Weinrei- cha wydała wiele pisemek o luterańskiej treści, w zapusty 1522 wystawiono w q Dworze Artusa sztukę z sympatią odnoszącą się do Lutra. 13 VII 1522 rozpoczął reformacyjną działalność w Gd. Jacob Hegge, zwany Finckenblockiem, pocz. głoszący nauki poza miastem i poza obiektami sakralnymi (na stoku q Grodziska; q kośc. Bożego Ciała). W kazaniach piętnował nadużycia w Kościele, występował przeciw celibatowi księży i kultowi świętych. Kaznodziei udostępniono nast. szpitalny kośc. Bożego Ciała oraz cment. szpitala św. Gertrudy. W październiku 1522 tzw. kolegium 48 proponowało oddanie mu kośc. w mieście. Na przeł. 1522 i 1523 kolejni zwolennicy reformacji pojawili się na ambonach klaszt. kościołów franciszkanów i brygidek. Z początkiem 1523 rozwinęli w mieście działalność kaznodziejską Paul Kerlin (q kośc. św. Jana), eks-karmelita z gd. konwentu Mathias Bienewald, wielki wpływ na dynamikę wydarzeń miał studiujący w Wittenberdze syn gd. ławnika Johann Bonholt, utrzymujący z miastem kontakt lis- towny, a od jesieni 1523 proboszcz i kaznodzieja w q kośc. św. Barbary. W q kośc. NMP okresowo pojawiali się kaznodzieje wywodzący się nie ze stanu duchownego, ale z pospólstwa i służby kościelnej (początek 1523). Rozwoju wypadków nie powstrzymała osobista interwencja bp. włocławskiego Macieja Drzewickiego w sierpniu 1523. Pod koniec września 1523 Hegge uzyskał dostęp do ambony kośc. NMP i zachęcił mieszczan do niszczenia wyposażenia świątyń, by położyć kres kultowi obrazów i świętych. Wtedy usunięto go z miasta, a kaznodzieją w kośc. NMP uczyniono zwolennika umiarkowanych reform, franciszkanina Alexandra Svenichena, który pełnił tę funkcję do 22 i 1525. Jako kaznodzieja najważniejszego kośc. w Gd., na mocy ordynacji z 24 II 1524 Svenichen został zobowiązany do nadzorowania innych kaznodziejów i księży w mieście. W marcu 1524 bp Drzewicki próbował bezskutecznie zaaresztować radykalnego kaznodzieję Paula Grünewalda. Po powrocie Heggego z Wittenbergi doszło do intensyfikacji reformacyjnych wystąpień. Zaprzestano płacenia dziesięciny z wiejskich posiadłości miasta i nie stosowano się do kar kościelnych, a stosunki pomiędzy miastem a bp. znów się pogorszyły. Pod koniec sierpnia 1524 pospólstwo pod wodzą kowala Petera Königa oraz prawnika q Johanna Wendlanda obrało 5 kaznodziejów dla 5, znajdujących się pod patronatem miasta, kościołów parafialnych w Gd. Jednocześnie doszło do rabunku klasztornego mienia i kościelnych precjozów. Zakonników zachęcano do opuszczania konwentów, a proboszczów zawezwano do powrotu do macierzystych parafii. Na początku 1525 wydano nowe, restrykcyjne zarządzenia wobec zakonów w mieście, uniemożliwiające im swobodną działalność. 22 i 1525, po obaleniu starych władz miasta, Svenichena odsunięto od ambony kośc. NMP. Wydane 24 stycznia tzw. Artykuły (Artickelbrief) utrwalały luterański porządek w Gd., zezwalały na zupełną swobodę głoszenia nowej wiary, ustanawiały zasadę wyboru proboszczów przez lud, usuwały z miasta bluźnierców i krzywoprzysięzców, rozwiązywały działające w mieście zgromadzenia zakonne, a ich klasztory przekazywały na cele publiczne: szpitale i szkoły. Zabroniono łac. śpiewów, nabożeństwa odprawiano tylko w jęz. niem., zniesiono celibat. W kośc. zarządzanych przez radykalniejszych kaznodziejów (jak Hegge) niszczono obrazy, rzeźby, usuwano boczne ołtarze. Nowym kaznodzieją w kośc. NMP został jeden z bliskich współ- pracowników Marcina Lutra, Michael Hänlein, z zadaniem łagodzenia zbyt radykalnych nastrojów społecznych w Gd. (wpływ tzw. wojny chłopskiej w Niemczech). Po zawarciu traktatu krakowskiego (9 IV 1525) i sekularyzacji Prus Krzyżackich, król Polski Zygmunt i Stary zażądał przywrócenia w Gd. starego ładu rel. i społ. (maj 1525), pozwał przed swój sąd najbardziej radykalnych kaznodziejów (sierpień – październik 1525). W rezultacie pomiędzy grudniem 1525 a lutym 1526 przywrócono w mieście msze łac., w styczniu 1526 odsunięto od ambony Heggego i innych radykałów. Po przybyciu króla do miasta (17 IV 1526) niektórzy gd. reformatorzy ratowali się ucieczką, innych otoczył opieką książę prus. Albrecht. Król nakazał jednocześnie zwrot zagrabionego kościelnego mienia i restytucję klasztorów. We wszystkich bractwach tak cechowych, jak i kupieckich, przywrócono sprawowanie kultu podług starego obrządku. W czerwcu rozpoczęto postępowanie wobec ok. 200 duchownych oskarżonych o złamanie ślubu celibatu. 12 lipca z tego powodu pozbawiono majątku i wydalono z diecezji włocławskiej 35 osób, 84 dalszych duchownych dotknęło tylko wydalenie. 8 lipca król rozkazał mieszczanom w ciągu 6 dni pozbyć się książek, obrazów, śpiewników, które w jakikolwiek sposób byłyby związane z reformacyjnymi nowinkami. Ostateczną restytucję Kościoła katolickiego w mieście zatwierdziły, w jednoznaczny sposób, wydane w imieniu królewskim dla Gd. tzw. Statuta Sigismundi z 20 VII 1526, grożące wysokimi karami za dalsze propagowanie luteranizmu w mieście. Zwycięstwo reformacji w Gdańsku – przywilej dla wyznania augsburskiego. Przemiany reformacyjne zaszły w Gd. jednak zbyt daleko, by można im było się przeciwstawić metodami adm. Zwłaszcza pospólstwo było szczerze zainteresowane reformą Kościoła na warunkach określonych naukami Lutra. Faktyczne duszpasterstwo w mieście, na skutek nieobecności proboszczów, spoczywało w rękach mianowanych za wiedzą Rady kaznodziejów, pośród których już 1529 pojawili się zwolennicy luteranizmu, m.in. Pankratius Klemme (zm. 1546). Jego działalność cieszyła się umiarkowanym wsparciem ówczes- nego oficjała gd., Urbana Ulriciego (do 1540), dbającego jedynie, aby formy liturgii nie ulegały zmianie, a wszelkie powinności i opłaty na czas trafiały do biskupa. Również Rada Miejska, choć nominalnie katolicka, uznała za stosowne bronić działalności Klemmego. W 1536, w porozumieniu z oficjałem Ulricim, mianowała go pastorem – niejako drugim proboszczem – kośc. NMP. 28 X 1537 Klemme opuścił klasztor dominikański i zrzucił habit zakonny, oficjalnie przyznając się do luteranizmu. W mieście słabło zainteresowanie katolickim życiem sakramentalnym, zamierały bractwa i fundacje mieszczan, zanikały na skutek braku powołań lokalne konwenty klaszt., odmieniały się obyczaje religijne ogółu społeczności. Nie skutkowały w tym względzie interwencje miejscowych ordynariuszy. Wielką rolę we wspieraniu idei reformacyjnych w mieście odegrała po 1538 pierwsza oficyna drukarska w Gd., wydająca liczne pisma protestanckie (q drukarstwo). Nie bez znaczenia było zaistnienie pierwszego luterańskiego uniw. w tej części Europy, w Królewcu (1544). Po śmierci Klemmego 1546 otwarcie przystąpiono do realizacji programu pospólstwa, formułując nowe, luterańskie z ducha, ordynacje dla gd. szpitali (1546, 1548), dla ubogich (1551) i reformując miejskie szkolnictwo (1552). Dalsze przemiany w Gd. zachodziły pod wpływem spontanicznego rozwoju reformacji w Polsce i na Litwie po 1548 (zgon króla Zygmunta i Starego) i tendencji ogólnoeuropejskich (pokój augsbur. 1555). Już 1549–51 niektórzy kaznodzieje udzielali w kośc. poza murami miasta (np. Stefan Bülow w Lazarecie) komunii pod 2 postaciami. Tej ostatniej domagano się w tzw. gravaminach wystosowanych do króla pol. Zygmunta Augusta podczas jego wizyty w mieście 1552. Duchowni o jawnie luterańskich poglądach 1552–56 pracowali okresowo także w najważniejszych świątyniach wewnątrz miasta (Johannes Halbrodt, Jakub Wagner). W 1555 Rada Miejska zakazała w mieście katolickich procesji, a 1556 (mimo biskupich i królewskich interwencji) dopuściła, aby w małych kośc. szpitalnych udzielano komunii pod postacią chleba i wina. Na zmianę stanowiska królewskiego wpłynęła intensyfikacja działań królewskich w kwestii inflanckiej. Zygmunt August co najmniej od grudnia 1556 starał się uzyskać od Gd. sporo pieniędzy na wojsko i flotę i obiecywał, że będzie patrzeć przez palce na luterańskie innowacje. W zamian żądał zachowania starej liturgii (łacina, śpiewy) i wystroju wnętrz kościelnych (zakaz usuwania obrazów i rzeźb). Po zatwierdzeniu w czerwcu pożyczki i podarku dla monarchy Rada Miejska uzyskała odeń pisemny przywilej wolności wyznaniowej (5 VII 1557). W sensie formalnym było to tylko czasowe (do następnego sejmu walnego) zezwolenie na udzielanie komunii pod 2 postaciami. W praktyce było to zamknięcie długiego okresu odchodzenia miasta od katolicyzmu. 31 X 1557, w rocznicę wystąpienia Lutra, po raz pierwszy we wszystkich kościołach Gd. sprawowano Eucharystię na nowych zasadach. Stworzenie podstaw organizacyjnych i doktrynalnych kościoła luterańskiego w Gdańsku.W 1557 powstała pierwsza luterańska ordynacja kościelna dla Gd., wzorowana po części na ordynacji wrocławskiej, wytworzona niejako wspólnie w dyskusji z Toruniem i Elblągiem. W 1558 w przejętym przez miasto klasztorze q franciszkanów otworzono protestancką szkołę średnią, z czasem przekształconą w q Gimnazjum Akademickie. W Gd. w opozycji do modnego w tym czasie w Prusach Książęcych tzw. ozjandryzmu (od nazwiska Andreasa Osiandra, zm. w Królewcu 1552, propagującego Chrystusową sprawiedliwość realnie zamieszkującą w wierzących) preferowano luteranizm ortodoksyjny, wittenberski, głoszący sprawiedliwość istotową, zaakceptowany z czasem przez większość protestanckich duchownych i ogół mieszczaństwa. W 1561 wybuchł w Gd. spór o tzw. relikwie (świętość chleba i wina pozostałego po Wieczerzy Pańskiej), który przerodził się z czasem w polemikę wokół tzw. Formuły zgo- dy (Formulae Concordiae – Danziger Notulae – Notelstreit, opracowanej 1562 przez Jakoba von Barthena). W sporze o relikwie zwyciężył pogląd Veita Nubera (kaznodziei z kośc. NMP) o zachowaniu wartości sakramentalnej przez resztki z Wieczerzy. Spór o Formułę zgody, opracowaną wg nauk Marcina Lutra, ostro wymierzoną przeciwko poglądom katolickim i kalwińskim (tzw. II reformacja w Gd.), trwał do 1568 i ostatecznie zakończył się jej uznaniem przez zdecydowaną większość gd. protestanckiego duchowieństwa. Niezadowoleni radykałowie stworzyli natomiast grupę tzw. Dzieci Chrystusowych. W tym czasie, 1567, powstało w Gd. hierar- chicznie zorganizowane Ministerium Duchowne (Geistliches Ministerium) na czele z seniorem, pierwszym pastorem kośc. NMP, które przejęło jurysdykcję duchowną i ordynowanie kaznodziejów do kościołów na terenie całego terytorium Gdańska, a także poza nim, w Prusach Królewskich (pierwszy senior – Johann Kittelius). Świecką głową Kościoła luter. w Gd. pozostawała Rada Miejska. Ordynację dla kośc. NMP z 1567 można uznać za pierwszą gruntownie luterańską i gd. ustawę kościelną. Pełna i kompletna ordynacja kościelna dla całego gd. kościoła luterańskiego została opracowana i zatwierdzona 1570. Z kolei decyzja Rady Miejskiej z początku 1575 o przyjęciu luterańskiej nauki wg umiarkowanego, ortodoksyjnego systemu Filipa Melanchtona, panującego w tym czasie tak w Wittenberdze, jak i np. w Królewcu, zakończyła formowanie podstaw doktrynalnych nowego Kościoła. Uwieńczeniem tego pionierskiego okresu w dziejach luteranizmu gd. było ponowienie przywileju wyznaniowego 1577, po wygaszeniu konfliktu miasta z królem pol. Stefanem Batorym. Ów przywilej gwarantował wyznawcom kośc. augsbur. pełnię swobody i zachowanie wszelkich dotychczasowych zdobyczy z zastrzeżeniem zachowania niezmienionych form kultu.
SK
