BRYGIDKI
| < Poprzednie | Następne > |
BRYGIDKI, Zakon Najświętszego Zbawiciela, założone około 1346 w Vadstenie (Szwecja) przez św. Brygidę Birgersdotte (tzw. Szwedzką). Zakon klauzurowy podwójny (konwent męski ► brygidianie), stawiał sobie za cel szerzenie kultu Najświętszej Marii Panny oraz odrodzenie życia religijnego. Reguła św. Brygidy bazowała na regule św. Augustyna. Popularny w Skandynawii, w Niemczech, później także w Polsce.
W Gdańsku przedstawicielki zakonu pojawiły się w 1392, zgodę papieża na założenie klasztoru (trzeciego w Europie, po Vadstenie i Florencji) otrzymały w 1394, w 1396 przejęły szpital, kaplicę i będący w budowie klasztor ► Pokutnic. Klasztor zlokalizowany był na północ od ► kościoła św. Brygidy (do ► Kanału Raduni i od wschodu wzdłuż obecnej ul. Mniszki), nosił też nazwę Marienbrunn (Matki Bożej przy Studni). W 1397 poświęcono klasztorny kościół św. Brygidy, w 1400 w zespole klasztornym osiedli brygidianie. Klasztorem zawiadywała ksieni, na czele konwentu żeńskiego stała przeorysza, a męskiego przeor. Członkinie konwentu żeńskiego w znacznej części rekrutowały się spośród córek mieszczan gdańskich, a po ► reformacji głównie z mieszczaństwa katolickiej Warmii. Z klasztoru gdańskiego wyszły nowe fundacje do Lublina (1426) i Elbląga (około roku 1460).
Początkowo klasztor borykał się z trudnościami, m.in. z otrzymaniem i zachowaniem odpowiedniego uposażenia (spór z ► kościołem św. Katarzyny m.in. o czynsze ze wsi Pręgowo i ► Siedlce) czy zatrzymaniem dążących do odrębności pokutnic. Na tle zatargów pojawił się w XV wieku urząd tzw. prowizorów, czyli opiekunów klasztoru. Byli nimi do reformacji proboszczowie kościoła św. Katarzyny i ► kościoła Najświętszej Marii Panny, nadzorujący m.in. dochody, wpływy z odpustów, jałmużny, czynszów.
Do uposażenia ziemskiego klasztoru należało siedem wsi, w tym pięć w województwie pomorskim: pozyskane w czasach krzyżackich Pręgowo, Siedlce, ► Mniszki i Witomino oraz od 1465 Ostróżki, ponadto dwie w województwie malborskim: Karszewo i Krzyżewo, pierwotnie stanowiące uposażenie klasztoru w Elblągu i przejęte przez brygidki z Gdańska w początku XVI wieku. Okresowo brygidki dysponowały też ► Kiełpinem. Ważną część uposażenia stanowiły legaty i darowizny, m.in. od bogatych mieszczan gdańskich, a mniszki rozbudowały również swój stan posiadania wokół klasztoru (► Nonnenhof) i na ► Osieku (przy ul. Panieńskiej) oraz wiele innych.
W latach 1524–1525 (czas reformacji) i w 1577 klasztor był łupiony przez gdańszczan, w drugim wypadku (► wojna Gdańska z królem polskim Stefanem Batorym) konwenty żeńskie i męskie usunięto z klasztoru. Po ponownym obsadzeniu opactwa wizytacje kościelne z lat 1580, 1583 i 1593 wykazywały pogarszający się stan dyscypliny i stopniowy zanik obsady. 16/17 I 1587 pożar zniszczył częściowo klasztor i kościół św. Brygidy.
W 1593 zwierzchnik klasztoru, biskup włocławski ► Hieronim Rozrażewski, przekazał go ► jezuitom. Klasztor ocalał dzięki interwencji władz Gdańska (proces przed asesorią koronną do 1597) i po schronieniu się w Gdańsku usuniętych z Vadsteny (1596) tamtejszych konwentów żeńskiego i męskiego.
Od 1593 prowizorami byli najczęściej protestanci, reprezentujący interesy Gdańska. W początku XVII wieku, pod kierunkiem jezuitów, nastąpiła odnowa konwentu żeńskiego. Próba zlikwidowania miejskiej kurateli nad klasztorem (wizytacja z 1610) doprowadziła do usunięcia przeoryszy ► Katheriny Engelsdorf i jej zwolenniczek (1610–1612). W latach 1613–1615 brygidki odzyskały kontrolę nad częścią swoich dóbr. Spory z Gdańskiem wywoływała obecność w klasztorze cystersów z Pelplina (jako spowiedników zwyczajnych) i jezuitów (jako spowiedników nadzwyczajnych i kapelanów).
W 1641 za sprawą ksieni Barbary Wichmann odnowiony został konwent brygidianów, a po reformacji w Polsce gdański klasztor stał się jedynym podwójnym, z oboma konwentami. Usunięci z terenu klasztoru jezuici w latach 1641–1649 wytoczyli brygidkom proces przed kurią rzymską, jednak dzięki interwencji władz Gdańska korzystnych dla jezuitów wyroków nie wprowadzono w życie. W 1643 i 1678 brygidki zawarły ugodę z miastem w sprawie wspólnego zarządzania Siedlcami (w 1454 nadanymi przez króla polskiego Kazimierza Jagiellończyka ► Głównemu Miastu), przedłużaną następnie co 15 lat, po raz ostatni w 1723. W latach 1648–1669 dokonano przebudowy budynków klasztoru, zwłaszcza męskiego, w 1707 wybuchł w zespole klasztornym pożar.
Po I rozbiorze (1772) Prusacy przejęli (za odszkodowaniem) majątki klasztoru poza Gdańskiem, a po II rozbiorze (1793) rozciągnęli kuratelę nad nieruchomościami w Gdańsku, zakazując przyjmowania nowicjuszek. W 1806 zmarła ostatnia ksieni, Anna Kucharzewska. Klasztor ucierpiał od ostrzału podczas oblężeń w 1807 i 1813. W 1817 postawiono go w stan likwidacji, od 1824 rozpoczęto wyprzedaż bądź rozbiórkę budynków. W 1828 władze pruskie przejęły pozostałe budynki, nieruchomości w mieście oraz sumy kapitałowe, cztery żyjące mniszki przeniesiono do mieszkań poza klasztorem (na wschód od kościoła). Ostatnia mniszka, Elżbieta Netke, zmarła w 1855. Budynek klasztoru, przeznaczony początkowo na szkołę, zburzono w latach 1849–1851, zniwelowano teren (pozostawiając jedynie mur rozdzielający niegdyś oba konwenty). Powstała tu zbrojownia pospolitego ruszenia – Landwehry (Obrona Krajowa) i areszt wojskowy, oddzielone od terenu kościoła św. Brygidy wysokim płotem.
Brygidki zajmowały się m.in. prowadzeniem szkoły dla dziewcząt, z której korzystały przede wszystkim przedstawicielki gdańskiego patrycjatu. Do dyspozycji mnichów i mniszek pozostawał bogaty księgozbiór (częściowo zniszczony w ► 1734, podczas oblężenia miasta). Wspomniana przeorysza Katherina Engelsdorf była najpewniej autorką zachowanej kroniki klasztoru (Die Klosterchronik von St. Brigitten in Danzig). W XVII wieku prowadzono przytułek w dawnym budynku pokutnic. Klasztor słynął z wyrobu znakomitych ornatów. W 1920 zakon wygasł całkowicie także na innych obszarach Polski.
W 1998 z inicjatywy ► ks. Henryka Jankowskiego, przy wsparciu ► abp. Tadeusza Gocłowskiego, otworzono dom zakonny brygidek z nowej, tzw. ekumenicznej gałęzi tego zakonu (utworzonej w Rzymie i Szwecji przez szwedzką konwertytkę, matkę Elżbietę Hesselblad w początku XX wieku, kanonizowaną 5 VI 2016 w Rzymie przez papieża Franciszka), wykorzystując do tego celu odrestaurowany ► Dwór II w Oliwie przy ul. Polanki 124 (► dwory oliwskie). W 1999 brygidki uruchomiły tu Centrum Ekumeniczne z hotelem i dwiema salami konferencyjnymi.
