SZEROKA, ulica
| < Poprzednie | Następne > |
SZEROKA, ulica. Główna arteria tzw. Nowego Miasta, północnej dzielnicy Głównego Miasta, prostopadła do nurtu Motławy i prowadząca do portu nad tą rzeką; wytyczona po 1345 roku, w źródłach po raz pierwszy wzmiankowana w 1354 (jako platea ampla), w najstarszych księgach gruntowych miasta (1357–1382) nazywana także platea lata. Nazwę (łac. ampla, lata, niem. Breitgasse, Brede Gasse (szeroka, rozległa, przestronna)) zawdzięczała nieco większej niż zazwyczaj szerokości osi, wynikającej nie tylko z rangi arterii (droga do portu), ale także z konieczności osuszenia podmokłego gruntu za pomocą grobli i rowów odwadniających po jej bokach (w późniejszym czasie zasypanych) – w XIII wieku był to teren podmokły, leżący na obrzeżach posiadłości klasztoru dominikanów. Od strony zachodniej (od Targu Drzewnego) ulicę zamykała Brama Szeroka (w 1363 nazwana superior valva, później – Bredes Doer, Breitentor), od strony wschodniej (od Motławy) brama wodna, wzmiankowana po raz pierwszy w 1363 roku, a w 1367 przebudowana w Żuraw. W dobie lokacji Głównego Miasta od Szerokiej na północ i południe, w obie strony, przeprowadzono szereg ulic poprzecznych, początkowo zwanych Nowym Miastem, w późniejszym czasie tworzących (od nazwy ulicy) tzw. Kwartał Szeroki ( kwartały). Fragment Szerokiej między dzisiejszą Węglarską a Targiem Drzewnym od XVII wieku do połowy wieku XIX nazywano Am Breiten Thor.
Ulica została zasiedlona już w połowie XIV wieku. Wśród najdawniejszych mieszkańców tej arterii wymieniano w księgach gruntowych Głównego Miasta (1357–1382) Burcharda Woycitza (właściciela kilku kamienic w ciągu tej ulicy, o trudnych obecnie do określenia numerach porządkowych), a także Jacoba von Langowa, Stephana Nyrena, Hermanna Buckelowa (zamieszkałego circa aquam – a zatem w sąsiedztwie Motławy), Wentzkona de Mergenburch, Tidecona Westuali, Petera Glesera, Clausa Pleslina, Mikołaja (Nicolausa) z Krakowa, Herdera Lichtenowa, Hancona Rulofa, Heincona Bernbucha, Hermana Dunkera, Hermana Melczera, Rutgera Wittenburcha i innych. Była tu także co najmniej jedna karczma (jej właściciel – Nicolaus Tabernator). W początkach XV wieku przy ul. Szerokiej dwie szopy posiadał browarnik Johann Lupi, uczestnik rewolty pospólstwa gdańskiego w 1416 roku; po skonfiskowaniu przeszły w ręce poplecznika zakonu krzyżackiego, Hildebranda Tennenberga. Na rogu Szerokiej i Pańskiej (dzisiejszy nr 12/13) podwójną kamienicą dysponował od XV wieku po kasatę w początkach XIX wieku zakon kartuzów; w XVI wieku (około 1566?) pojawiła się nieruchomość należąca do cystersów oliwskich (obecnie nr 51B, a wcześniej 52): kamienica zw. Der Lachs – Pod Łososiem, od 1659 wydzierżawiana, od 1701 wytwórnia likierów Siegfrieda Sartoriusa, a od 1704 roku, po przejściu w ręce Izaaka Wedlinga, miejsce produkcji popularnego Goldwassera oraz gospoda i winiarnia nosząca utrwaloną nazwę kamienicy. Nominalną własnością cystersów kamienica Pod Łososiem pozostała do sekularyzacji i kasaty opactwa cystersów w Oliwie w 1831 roku. W 1499 roku pożar strawił znaczną część zabudowy w ciągu ul. Szerokiej. Po odbudowie ulica zaliczała się nadal do ważniejszych arterii i bardziej prestiżowych lokalizacji miasta. Z końca XVI wieku pochodzi kamienica pod obecnym nr. 40, z fasadą wybudowaną w stylu manieryzmu niderlandzkiego. W 1. połowie XVII wieku przy ul. Szerokiej znajdowała się jedna ze szkół „pokątnych” – prywatnych (zob. szkolnictwo), w której 80 uczniów uczyło się m.in. języka polskiego. W latach 1759–1785 przy Szerokiej funkcjonowała księgarnia Kazimierza Gottlieba Grunaua, nastawiona na sprzedaż książek podczas Jarmarku św. Dominika. W roku 1792 przy Szerokiej otworzył księgarnię Adolf Heinrich Troschel, sprzedawca almanachów i kalendarzy. W 2. połowie XVIII wieku istniały tu łącznie 122 posesje (po 61 na każdej z pierzei), w których w 1770 roku mieszkało ogółem 1519 osób. Z rzemieślników szczególnie liczni byli kuśnierze, krawcy, bednarze, a wśród około 30 kupców i przedsiębiorców m.in. współwłaściciel wytwórni Der Lachs, Jacob Bestvater, Franz Rottenburg i Franz Metzell (dwaj ostatni byli katolikami i zaliczali się do najzamożniejszych przedstawicieli tej mniejszościowej wówczas w Gdańsku grupy religijnej). Wzniesiona około 1770 rokokowa kamienica (obecnie nr 16) do 1798 roku należała do lekarskiej rodziny Grützmacherów; wybudowana w 1771 roku kamienica pod nr. 42 reprezentowała styl późnobarokowy (1790–1822 w posiadaniu kupca Daniela Elerta Jantzena). Rodzina stolarzy o nazwisku Borkowski dysponowała do 1798 roku barokową kamienicą z obecnym nr. 65. Na rogu Szerokiej i Bosmańskiej, pod obecnym nr. 66, w latach 1760–1775 mieszkał zegarmistrz Johann Georg Weyer, trudniący się ponadto wynajmem lokali. Mieszkania przy ul. Szerokiej były w 2. połowie XVIII wieku jednymi z najczęściej wystawianych na sprzedaż (wynajem) w mieście.
W końcu XVIII wieku i w początkach wieku XIX istniały tu 134 posesje. Szeroka po stronie południowej była zabudowana domami mającymi w części charakter domów tylnych, ze stajniami i wozowniami dla kamienic kupieckich mieszczących się przy ul. św. Ducha; przykładem są posesje klasztoru kartuzów (nr 12/13), klasztoru cystersów oliwskich (nr 52), innych kupców (pod nr. 16, 17). Przy tej ulicy stały domy cechów: rzeźników (nr 8/9) i piekarzy (nr 32). W kamienicy i oficynie nr 16 w końcu XVIII wieku mieściła się najpierw poczta polska, od 1793 roku – pruska ze stacją dyliżansów. Do 1851 roku gdańskie Bractwo Strzeleckie (Schützen-Gülde, Bractwa strzeleckie) miało siedzibę w budynku pod nr. 129. W 1808 roku na ul. Szerokiej pracownie jubilerskie prowadzili znani gdańscy złotnicy: pod nr. 20 Johann Christian Dalitz, potem jego syn Johann Friedrich (1801–1887); pod nr. 27 Emmanuel Ellerholtz; pod nr. 77 Johann Conrad Weiss (zm. około 1810) oraz bursztynnik Johann Beniamin Bauer (1760–1829) pod nr. 72. Istniejące tu na przełomie wieków sklepy miały lokalny charakter, koncentrowały się na towarach pierwszej potrzeby. Ze znanych kupców wymienić należy Andreasa Kabruna (1743–1806), stryja Jacoba Kabruna, prowadzącego sprzedaż fajansów angielskich i wyrobów skórzanych pod nr. 90, Gottfrieda Beniamina Selckego (1771–1834), produkującego i sprzedającego wyroby mydlarskie – nr 113; pod nr. 39 posiadał kamienicę prawnik i adwokat Aleksander Berthold Wichers (1753–1827).
Na początku XIX wieku pomieszczenia w Bramie ul. Szerokiej wynajmowała (od 1770 roku) działająca od 1747 firma hurtowego i detalicznego handlu winem Daniel Feyerabendt; po rozbiórce bramy w 1831 roku przeniosła się do zakupionej kamienicy przy Targu Drzewnym 8, gdzie funkcjonowała do roku 1945. Pod nr. 15 i 97 działały do 1945 roku apteki. Część posesji po obu stronach brukowanej kamieniami polnymi ulicy, z biegnącymi obok ściekami prowadzącymi do Motławy, zajmowały zakłady wytwórcze i rzemieślnicze, w tym browary działające jeszcze w 1. połowie XIX wieku. W 1808 roku zakłady były ulokowane według następującego układu: pod nr. 44 Ephraima Bära; pod nr. 50 Friedricha Gottfrieda Wunnickera – te wykupione zostały po 1815 roku przez Georga Lincka; pod nr. 56/57 Erdmana, po 1815 do 1839 w posiadaniu Noela Grangégo; pod nr. 85 Michaela Dautera, potem prowadzony przez Ottona Emila Schwartza; pod nr. 94 Wilhelma Petersa; pod nr. 113 Carla Zimmermanna; pod nr. 120 Johanna Christiana Axta. Najdłużej, do śmierci właściciela w 1858 roku, działały browary G. Lincka na posesjach 44, 49, 50. Brak perspektyw rozwoju, powstanie kilku prężnie rozwijających się w Gdańsku browarów Fischerów, menonickiej rodziny browarników ze Starych Szkotów ( browary), było przyczyną ich likwidacji. Pozwoliło to na zmianę charakteru ulicy z przemysłowego na handlowy (liczne sklepy). Ten trend utrzymał się do 1945 roku. Posesja 52, z istniejącą od 1704 roku wytwórnią likierów oraz winiarnią Der Lachs, należała od 1798 do Carla Gottfrieda Henrichsdorfa (1758–1831) – po jego ślubie z Adelgundą Bestvater z rodu Ambrosiusa Vermoellena, potem do 1945 roku do jego spadkobierców. Zamykający dostęp do Motławy i nadal pracujący miejski Żuraw Gdański znajdował się tymczasem pod nr. 67. Już na początku XIX wieku kilka posesji zajmowały warsztaty i sklepy miejscowych bursztynników, działając do końca tego wieku.
W 1. połowie XIX wieku wiele posesji zmieniło właścicieli oraz przeznaczenie. W miejsce dawnych wznoszono nowe budynki, inne były gruntownie przebudowywane. Partery większości z nich przeznaczano na lokale użytkowe – sklepy, cukiernie, kawiarnie, restauracje. Mieszkania zajmowane przez właścicieli trzy-, czteropiętrowych domów oraz wynajmowane lokatorom miały wyższy standard, często również łazienki, co już w 2. połowie wieku podniosło status tej ulicy. Mieszkali tu kupcy, ludzie wolnych zawodów – lekarze, adwokaci, pedagodzy. W 1901 roku powstała linia tramwajowa ( tramwaje) z przystankiem końcowym przy Żurawiu, łącząca do 1945 roku centrum starego Gdańska z Nowym Portem. W 1853 roku ulica podłączona została do miejskiej gazowni, po 1898 zaś do miejskiej elektrowni. Ulicę po zmroku oświetlały przez blisko 100 lat latarnie gazowe. Do 1875 roku posesje otrzymały wodę z nowych miejskich wodociągów i przyłącza do kanalizacji, sama ulica kanalizację burzową, po czym w latach 1886–1888 nową nawierzchnię z granitowego bruku i chodniki z płyt z kamienia gotlandzkiego oraz kostki granitowej. Duże straty spowodował pożar, który wybuchł 19 VI 1858 roku w warsztacie przy ul. Młyńskiej 11. Doszczętnie zniszczonych i (lub) uszkodzonych zostało 6 budynków przylegających do Targu Drzewnego.
Wart odnotowania jest fakt otwarcia 29 V 1851 roku drewnianej synagogi dla gminy Stare Szkoty, zbudowanej z inicjatywy jej nowego rabina Abrahama Steina (1817–1884) przy uliczce Podmurnej 3, na zapleczu Baszty Za Murami; spalona 10 XII 1875, została odbudowana. Zamknięto ją w grudniu 1887 roku po oddaniu do użytku Wielkiej Synagogi przy ul. Bogusławskiego; sala modlitw została odkupiona przez firmę Johanna Friedricha i Oscara Gamma i włączona do kompleksu ich wytwórni środków piorących. W wynajętym budynku przy ul. Szerokiej 83 w latach 1874–1887 funkcjonowała Katolicka Szkoła dla Dziewcząt przy Kaplicy Królewskiej, a w budynku nr 113 w latach 1894–1905 Hotel CENTRAL Hermanna Fürsta i Juliusa Lehmanna.
Wśród licznych sklepów działających w 1892 roku wymienić należy: popularną w mieście cukiernię i wytwórnię czekoladek oraz słynnych gdańskich marcepanów pod nr. 54/55, prowadzoną od 1844 przez Augusta Heinricha Lindemanna, od 1892 przez jego zięcia Johanna Josepha Rhodego, a w latach 1919–1945 przez wnuków; sklep oraz wytwórnię mydła i środków piorących założone w kamienicy nr 131/132 (wzniesionej około 1833 roku, po rozebraniu Bramy ul. Szerokiej) przez Johanna Carla Gamma i prowadzone do 1945 przez jego spadkobierców; księgarnię Wilhelma Derweina – w 1884 roku pod nr. 20, w 1892 pod nr. 118; warsztat jubilerski Adalberta Dombrowskiego pod nr. 121; warsztaty i sklepy z wyrobami z bursztynu: pod nr. 61 Gustava Wendefeiera (1844–1917), pod nr. 96 braci Hermanna (1823–1874) i Abrahama (1833–1899) Lövinsohnów, specjalizujących się w skupie i eksporcie surowego bursztynu; kantor królewieckiej firmy Statien und Becker przy Szerokiej 82. Przy ulicy znajdowały się sklepy z towarami przemysłowymi: szkłem i porcelaną pod nr. 18 i 134; garderobą dla pań, panów i dzieci pod nr. 1, 10, 32, 36, 101, 123, 127, 129, 131; obuwiem i wyrobami ze skóry pod nr. 5, 6, 28, 94, 117, 120, 126, 133 i 91 – ten ostatni założony w połowie wieku przez Jacoba Abrahama, a następnie prowadzony do 1915 roku przez syna Abrahama Jacoba i jego szwagra, znanego działacza gdańskiej gminy żydowskiej Martina Michaelisa Kadischa. Pod nr. 17 po 1920 roku funkcjonował sklep ze sprzętem radiowym Willy’ego Trosserta, przeżywający boom po uruchomieniu gdańskiej radiostacji w 1926. Wśród lokali handlowych prym wiódł popularny w Gdańsku, działający w latach 1910–1945 duży sklep z garderobą męską i chłopięcą przy Targu Drzewnym 24, z bocznym skrzydłem przy ul. Szerokiej 1. Pamięć o nim utrwalały firmowe wieszaki, będące w użyciu w Gdańsku jeszcze wiele lat po wojnie i znajdujące się w zbiorach MHMG. Po 1920 popularne były lokale gastronomiczne: cukiernia i kawiarnia Maxim Theodora Spitkera pod nr. 3 i działająca od 1 IX 1921 roku restauracja Peter von Danzig pod nr. 44, należąca do Emila Mengla, a także cukiernia Emila Seidla – w 1928 pod nr. 8/9. Wśród gdańskiej Polonii uznaniem cieszyła się apteka Teofila Kopczyńskiego, prowadzona w latach 1912–1938 pod nr. 97. Z zakładów produkcyjnych działających tu od połowy XIX wieku do 1945 roku wymienić należy: drukarnię wydawnictwa Danziger Neueste Nachrichten przy ul. Szerokiej 90-94, działającą w latach 1894–1945; wytwórnię artykułów chemicznych Carla Roberta Hildebrandta, działającą od 1893 do 1906 pod nr. 17, oraz fabrykę mebli Hugona Altamana pod nr. 32, funkcjonującą od 1908 do 1928. Nie miały one większego wpływu na wybitnie handlowy charakter tej ulicy.
W 1945 ulicę nazwano Szeroką. Totalnie zniszczona w czasie działań wojennych w marcu 1945 roku (ocalało tylko kilka kamienic przy skrzyżowaniu z ul. Węglarską i Pańską oraz jedna na rogu ul. Szklary), została odbudowana w latach 1950–1955, głównie trzypiętrowymi kamienicami przeznaczonymi na cele mieszkaniowe oraz sklepami z towarami pierwszej potrzeby. Istniejące w wielu dawnych kamienicach tzw. drugie piętra piwnic zostały zasypane. Brak charakterystycznych dla dawnego Gdańska przedproży, które zostały rozebrane już w XIX stuleciu. Niezabudowana pozostała część pierzei północnej od ul. Grobla II do ocalałej kamienicy na rogu ul. Pańskiej oraz parcela na zapleczu zakładów graficznych na rogu ul. Księżnej (nr 90-94). Z ulicy usunięto istniejącą do 1945 linię tramwajową do Nowego Portu. Ogrzewanie osiedla zapewniała zbudowana obok Żurawia nad Motławą kotłownia węglowa, zastąpiona w 1961 roku przez Elektrociepłownię na Ołowiance. Ciąg kamienic po wschodniej stronie ul. Grobla I odbudowano dopiero w 1969 roku, kamienica z wejściem od strony ul. Szerokiej 38/40 stała się do 1992 siedzibą Wydawnictwa Morskiego. Po 1975 powstał budynek między ul. Szeroką 119/120 a Świętojańską, wzniesiony przez gdańskie rzemiosło. Ze znaczących obiektów zlokalizowanych przy tej ulicy należy wymienić działającą od lat 50. popularną kawiarnię Marysieńka pod nr. 34/37; dziś jej miejsce zajmuje miejska galeria poświęcona twórczości plastycznej Güntera Grassa. Po 1990 roku mieszczą się tu również biura poselskie gdańskich parlamentarzystów, w tym marszałka Macieja Płażyńskiego. Jego pamięć uczczono tablicą pamiątkową, odsłoniętą na tej kamienicy 10 IV 2011 roku przez żonę Elżbietę oraz syna. Po 1955 w dawnej kamienicy pod nr. 51/54, zajmowanej do 1945 przez winiarnię Der Lachs, mieścił się przez wiele lat sklep Centrali Zaopatrzenia Szkół „CEZAS”. Po adaptacji pomieszczeń 1 I 1975 otwarto luksusową restaurację Pod Łososiem, prowadzoną przez drugie już pokolenie rodziny Robakowskich. Z tablic pamiątkowych należy wymienić tablicę odsłoniętą 7 VII 1998 na budynku restauracji Pod Łososiem, upamiętniającą 400-lecie uzyskania gdańskiego obywatelstwa przez Ambrosiusa Vermoellena, pochodzącego z Flandrii menonickiego destylatora; jego spadkobiercy byli w 1704 roku założycielami firmy Der Lachs. 22 VII 2010 na skwerze między ulicami Grobla II i Szklary odsłonięto, powstały z inicjatywy Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, odlany w brązie pomnik księcia Świętopełka II, wykonany według projektu artysty rzeźbiarza Wawrzyńca Sampa. Na zabudowę czeka duża działka między ul. Szeroką a ul. Świętojańską, przekazana przez władze gdańskie klasztorowi dominikanów. W miejscu dawnej kotłowni, obok Żurawia, znajduje się kompleks Narodowego Muzeum Morskiego, otwarty 26 IV 2012 roku.
