Kościół św. Brygidy i powyżej klasztory żeński (z lewej) i męski (z prawej) na tzw. planie sztokholmskim z około 1600, lewej
kościół św. Katarzyny
Kościół św. Brygidy,
Der Stadt Dantzigk..., 1687
Georg Ferdinand Gregorovius,
klasztor św. Brygidy, 1833, po prawej
kościół św. Katarzyny, w głębi po lewej kościół św. Brygidy
Zachowany mur oddzielający niegdyś klasztor męski i żeński, stan z 2007
BRYGIDKI, Zakon Najświętszego Zbawiciela, założone około 1346 w Vadstenie (Szwecja) przez św. Brygidę Birgersdotte (tzw. Szwedzką). Zakon klauzurowy podwójny (konwent męski brygidianie), stawiał sobie za cel szerzenie kultu Najświętszej Marii Panny oraz odrodzenie życia religijnego. Reguła św. Brygidy bazowała na regule św. Augustyna. Popularny w Skandynawii, w Niemczech, później także w Polsce.
W Gdańsku przedstawicielki zakonu pojawiły się w roku 1392, zgodę papieża na założenie klasztoru (trzeciego w Europie, po Vadstenie i Florencji) otrzymały w 1394, w 1396 przejęły szpital, kaplicę i będący w budowie klasztor Pokutnic. Klasztor zlokalizowany był na północ od kościoła św. Brygidy (do Kanału Raduni i od wschodu wzdłuż obecnej ul. Mniszki), nosił też nazwę Marienbrunn (Matki Bożej przy Studni).
W 1397 poświęcono klasztorny kościół św. Brygidy, w 1400 w zespole klasztornym osiedli brygidianie. Klasztorem zawiadywała ksieni, na czele konwentu żeńskiego stała przeorysza, a męskiego przeor. Członkinie konwentu żeńskiego w znacznej części rekrutowały się spośród córek mieszczan gdańskich, a po reformacji głównie z mieszczaństwa katolickiej Warmii. Z klasztoru gdańskiego wyszły nowe fundacje do Lublina (1426) i Elbląga (około roku 1460).
Początkowo klasztor borykał się z trudnościami, między innymi z otrzymaniem i zachowaniem odpowiedniego uposażenia (spór z kościołem św. Katarzyny między innymi o czynsze ze wsi Pręgowo i Siedlce) czy zatrzymaniem dążących do odrębności pokutnic. Na tle zatargów pojawił się w XV wieku urząd tzw. prowizorów, czyli opiekunów klasztoru. Byli nimi do reformacji proboszczowie kościoła św. Katarzyny i kościoła Najświętszej Marii Panny, nadzorujący miedzy innymi dochody, wpływy z odpustów, jałmużny, czynszów.
Do uposażenia ziemskiego klasztoru należało siedem wsi, w tym pięć w województwie pomorskim: pozyskane w czasach krzyżackich Pręgowo, Siedlce, Mniszki i Witomino oraz od 1465 Ostróżki, ponadto dwie w województwie malborskim: Karszewo i Krzyżewo, pierwotnie stanowiące uposażenie klasztoru w Elblągu i przejęte przez brygidki z Gdańska w początku XVI wieku. Okresowo brygidki dysponowały też Kiełpinem. Ważną część uposażenia stanowiły legaty i darowizny, między innymi od bogatych mieszczan gdańskich, a mniszki rozbudowały również swój stan posiadania wokół klasztoru ( Nonnenhof) i na Osieku (przy ul. Panieńskiej) oraz wiele innych.
W latach 1524–1525 (czas reformacji) i w 1577 klasztor był łupiony przez gdańszczan, w drugim wypadku ( wojna Gdańska z królem polskim Stefanem Batorym) konwenty żeńskie i męskie usunięto z klasztoru. Po ponownym obsadzeniu opactwa wizytacje kościelne z lat 1580, 1583 i 1593 wykazywały pogarszający się stan dyscypliny i stopniowy zanik obsady. 16/17 I 1587 pożar zniszczył częściowo klasztor i kościół św. Brygidy.
W 1593 zwierzchnik klasztoru, biskup włocławski Hieronim Rozrażewski, przekazał go jezuitom. Klasztor ocalał dzięki interwencji władz Gdańska (proces przed asesorią koronną do 1597) i po schronieniu się w Gdańsku usuniętych z Vadsteny (1596) tamtejszych konwentów żeńskiego i męskiego.
Od 1593 prowizorami byli najczęściej protestanci, reprezentujący interesy Gdańska. W początku XVII wieku, pod kierunkiem jezuitów, nastąpiła odnowa konwentu żeńskiego. Próba zlikwidowania miejskiej kurateli nad klasztorem (wizytacja z 1610) doprowadziła do usunięcia przeoryszy Katarzyny Engelsdorff i jej zwolenniczek (1610–1612). W latach 1613–1615 brygidki odzyskały kontrolę nad częścią swoich dóbr. Spory z Gdańskiem wywoływała obecność w klasztorze cystersów z Pelplina (jako spowiedników zwyczajnych) i jezuitów (jako spowiedników nadzwyczajnych i kapelanów).
W 1641 za sprawą ksieni Barbary Wichmann odnowiony został konwent brygidianów, a po reformacji w Polsce gdański klasztor stał się jedynym podwójnym, z oboma konwentami. Usunięci z terenu klasztoru jezuici w latach 1641–1649 wytoczyli brygidkom proces przed kurią rzymską, jednak dzięki interwencji władz Gdańska korzystnych dla jezuitów wyroków nie wprowadzono w życie. W 1643 i 1678 brygidki zawarły ugodę z miastem w sprawie wspólnego zarządzania Siedlcami (w 1454 nadanymi przez króla polskiego Kazimierza Jagiellończyka Głównemu Miastu), przedłużaną następnie co 15 lat, po raz ostatni w 1723. W latach 1648–1669 dokonano przebudowy budynków klasztoru, zwłaszcza męskiego, w 1707 wybuchł w zespole klasztornym pożar.
Po I rozbiorze (1772) Prusacy przejęli (za odszkodowaniem) majątki klasztoru poza Gdańskiem, a po II rozbiorze (1793) rozciągnęli kuratelę nad nieruchomościami w Gdańsku, zakazując przyjmowania nowicjuszek. W 1806 zmarła ostatnia ksieni, Anna Kucharzewska. Klasztor ucierpiał od ostrzału podczas oblężeń w 1807 i 1813. W 1817 postawiono go w stan likwidacji, od 1824 rozpoczęto wyprzedaż bądź rozbiórkę budynków. W 1828 władze pruskie przejęły pozostałe budynki, nieruchomości w mieście oraz sumy kapitałowe, cztery żyjące mniszki przeniesiono do mieszkań poza klasztorem (na wschód od kościoła). Ostatnia mniszka, Elżbieta Netke, zmarła w 1855.
Budynek klasztoru, przeznaczony początkowo na szkołę, zburzono w latach 1849–1851, zniwelowano teren (pozostawiając jedynie mur rozdzielający niegdyś oba konwenty). Powstała tu zbrojownia pospolitego ruszenia – Landwehry (Obrona Krajowa) i areszt wojskowy, oddzielone od terenu kościoła św. Brygidy wysokim płotem.
Brygidki zajmowały się między innymi prowadzeniem szkoły dla dziewcząt, z której korzystały przede wszystkim przedstawicielki gdańskiego patrycjatu. Do dyspozycji mnichów i mniszek pozostawał bogaty księgozbiór (częściowo zniszczony w 1734, podczas oblężenia miasta). W XVII wieku prowadzono przytułek w dawnym budynku pokutnic. Klasztor słynął z wyrobu znakomitych ornatów. W 1920 zakon wygasł całkowicie także na innych obszarach Polski.
W 1998 z inicjatywy ks. Henryka Jankowskiego, przy wsparciu abp. Tadeusza Gocłowskiego, otworzono dom zakonny brygidek z nowej, tzw. ekumenicznej gałęzi tego zakonu (utworzonej w Rzymie i Szwecji przez szwedzką konwertytkę, matkę Elżbietę Hesselblad w początku XX wieku, kanonizowaną 5 VI 2016 w Rzymie przez papieża Franciszka), wykorzystując do tego celu odrestaurowany Dwór II w Oliwie przy ul. Polanki 124 ( dwory oliwskie). W 1999 brygidki uruchomiły tu Centrum Ekumeniczne z hotelem i dwiema salami konferencyjnymi. SK
Ksieni brygidek w Gdańsku
| 1449
|
Katherina
|
| 1465
|
Katherina
|
| 1472
|
Katherina
|
| 1475, 1477
|
Dorothea
|
| 1484
|
Verona
|
| 1515
|
Margaretha
|
| 1518, 1524
|
Anna Rike
|
| 1531
|
Anna Molere
|
| 1540
|
Anna Ryken
|
| 1561
|
Regina Wolfes
|
| 1565
|
Regina
|
| 1565–1597
|
Katharina Ermels
|
| 1597–1606
|
Julianna Wolf
|
| 1606–1610
|
Dorothea Sperlings
|
| 1610–1625
|
Katharina Engelsdorf
|
| 1625
|
Barbara Werders
|
| 1625–1652
|
Barbara Wichmann
|
| 1652–1665
|
Anna Schambogen
|
| 1666–1676
|
Elisabeth Hevelcke
|
| 1676–1709
|
Alexandra Bistram
|
| 1710–1719
|
Anna Malluk
|
| 1719–1729
|
Konstanzia Laszewska
|
| 1730–1756
|
Elisabeth von Hülsen
|
| 1756–1758
|
Maria Elisabeth Eichorstein
|
| 1759–1767
|
Ursula Zakrzewska
|
| 1768–1778
|
Elisabeth Klassin
|
| 1779–1806
|
Anna Kucharzewska
|
| MrGl
|
