JEROZOLIMA, obiekt
JEROZOLIMA, niewielki murowany obiekt na przedpolu fortyfikacji Gdańska, o nieustalonym czasie powstania. Według jednej z hipotez był pozostałością kaplicy, jednej z wielu, jakie Krzyżacy wystawiali pod swoimi zamkami, by urządzać rodzaj ćwiczeń, pozorujących zdobycie Jerozolimy, dla wypełnienia ślubowania wyzwolenia jej z rąk pogan. Przekopywano grunt, tworząc labirynt okopów, do których posyłano knechtów, a następnie przeprowadzano szturm, by ich stamtąd wypędzić. Po „zdobyciu Jerozolimy” impreza kończyła się nabożeństwem. Wszystkie opisy krzyżackich gier tego rodzaju pochodzą jednak z późniejszych czasów. Jedną z najwcześniejszych zanotował Stanisław Sarnicki w 1587. Za sakralną genezą może przemawiać fakt, że obowiązek utrzymania gdańskiej Jerozolimy spoczywał na przełożonych kościoła kościoła Bożego Ciała.
Według drugiej z hipotez obiekt zbudowano, by służył jako miejsce podawania ostatniego napitku skazańcom, prowadzonym na miejsce straceń na Górze Szubienicznej (między obecną ul. Traugutta i ul. Sobieskiego) (zob. też szubienica). Brytyjski podróżnik Peter Mundy w 1642 zanotował, że w małym domku „Jeruzalem”, tuż za miastem, parze skazańców podano napoje. Anonimowy autor angielskiego opisu Gdańska z 1734 twierdził nawet, że w domku opatrzonym inskrypcją, prowadzeni na śmierć mogli się także raczyć wybranymi przez siebie potrawami. W praktyce było to jednak tylko wino.
Wczesnym świadectwem istnienia obiektu jest mapa składów drzewnych na terenie dawnego Młodego Miasta (Jungstadt), autorstwa Friedricha Berndta z 1601. Przed bramą Bożego Ciała, u podnóża wzgórz, przedstawiono na niej parterowy domek, przykryty dwuspadowym dachem, z rosnącą przed szczytową ścianą rozłożystą lipą. W bocznej ścianie wyobrażono dwoje okien i wejście, w szczytowej zarys komina. Napis na mapie „Jerozolima 60 prętów” (Jerusalem, 60 Rutt.) podaje wielkość działki, wykrojonej z gruntów miejskich – 60 prętów kwadratowych (1110 m²). W 1603, na mapie terenów przylegających do miasta, ten sam kartograf umieścił Jerozolimę w tym samym miejscu, w rejonie obecnego Placu Zebrań Ludowych, mniej więcej w połowie linii łączącej kościół Bożego Ciała z kościołem szpitalnym Wszystkich Bożych Aniołów. Byłoby to przy dolnym odcinku obecnej ul. Chodowieckiego, poniżej strzelnicy przy ul. Kopernika. W tym samym miejscu pokazuje Jerozolimę mapa Petera Willera z 1691, natomiast historyk Matthias Gotthilf Löschin (1837) lokalizuje ją bliżej – około 200 kroków (150 m) od Bramy Oliwskiej, czyli w rejonie późniejszej muszli koncertowej na Placu Zebrań Ludowych. Skierowany w tę stronę nieodległy bastion Grodziska nosił od 1705 nazwę Jerozolimskiego (Bastion Jerusalem).
Wygląd obiektu widoczny na pierwszej z powyżej przywołanych mapy potwierdza panoramiczny widok Gdańska z około 1730. Na nim Jerozolima, oznaczona numerem 43, ma w bocznej ścianie trzy okna, brakuje też drzewa, ale kształt jest ten sam. U dołu pokazano ostatni cel skazańców – poczwórną „Miejską Szubienicę” (nr 48: Das Städtische Gerichte). W czasie oblężenia Gdańska w 1734 Rosjanie wznieśli na północ od domku szaniec „Jerozolimski”. Domek mógł odnieść szkody, o jego złym stanie mówią późniejsze źródła. Autor monografii z 1807 (pozostającej w rękopisie), Christian Friedrich Wutstrack, pisał, że mocno zniszczony domek został w 1805 rozebrany. Jednocześnie podał treść ponurej legendy, opublikowanej po raz pierwszy w 1804 w „Unterhaltungsblatt an der Weichsel und Ostsee”, o karczmie, której właściciel o nazwisku Jerusalem mordował i okradał nocujących w niej gości. Gdy zabił w ten sposób dawno niewidzianego syna, skazano go na śmierć, a karczmę na jego życzenie rozebrano i zbudowano nową, by podać mu w niej ostatni napitek przed egzekucją.
Rozbiórkę Jerozolimy wydaje się potwierdzać mapa z 1807, na której obiekt w tym miejscu określono jako „Dom Biednych Grzeszników” (Arme Sünder Haus) czyli skazańców, natomiast w połowie długości Wielkiej Alei ( al. Zwycięstwa) pojawia się nowa Jerozolima. Dookoła kwadratowego dziedzińca stały cztery budynki, a od tyłu przylega większy ogród. Taki układ pasuje do zabudowań karczmy. Pod tą nazwą widać ją też na mapie oblężenia Gdańska w 1813. Na mapie z 1833 domku skazańców już nie ma, nowa karczma jest nadal – bez nazwy. Byłby to ostatni ślad po gdańskiej Jerozolimie. W tym samym miejscu, koło wylotu obecnej ul. Skłodowskiej-Curie, powstała później gospoda „Pół Alei” (Halbe Allee), której budynek (al. Zwycięstwa 27) zachował się do dziś.
Bibliografia:
PAN Biblioteka Gdańska, mapy terenów między Gdańskiem a Wrzeszczem z lat 1601 do 1833.
A particular Description of the City of Dantzick, London 1734, s. 30.
Lillienthal Michael, Erleutertes Preussen, oder auserlesena Anmerkungen, Bd. I, 1724, s. 723-724.
Löschin Matthias, Beiträge zur Geschichte Danzigs und seiner Umgebungen, H. 3, Danzig 1837, s. 64.
Schnippel Emil, Ausgewählte Kapitel zur Volkskunde in Ost- und Westpreussen, Danzig 1921, s. 123-124, 157-158.
The Travels of Peter Mundy, Vol. IV. Travels in Europe 1639–1647, London 1925, s. 173.
Wutstrack Christian Friedrich, Historisch-topographisch-statistische Nachrichten von der Königlich-Westpreußischen See- und Handelsstadt Danzig, 1807, Archiwum Państwowe Gdańsk, 300,R-Ll, 96, s. 488.
