OŁTARZE
| < Poprzednie | Następne > |
OŁTARZE (właściwie: retabulum lub nastawa ołtarzowa). W Gdańsku najwięcej ołtarzy powstało w okresie późnego średniowiecza. Charakteryzują się dużym zróżnicowaniem typologicznym, przywiązaniem do tradycyjnych formuł, także obecnością cech progresywnych, niekiedy rzadko spotykanych.
Najpopularniejszą formą były ołtarze skrzydłowe (w zależności od liczby części składowych: tryptyki, pentaptyki i poliptyki). Ustawiano je na ołtarzu głównym, w bocznych kaplicach, przy filarach; zachowały się też przekazy o ołtarzach przenośnych. W zależności od miejsca przeznaczenia miały zróżnicowane rozmiary: od monumentalnych po niewielkie. Wykonywano je w różnych technikach: malowane, rzeźbione lub malarsko-rzeźbiarskie. Powstawały z inicjatywy zarówno grup społecznych (parafii, korporacji religijnych lub zawodowych), jak i pojedynczych osób.
Tematyka ołtarzy odnosiła się do wezwania kościoła, kaplicy lub patrona-fundatora, także do kwestii o wymiarze uniwersalnym, jak zbawienie. Dzięki ruchomym skrzydłom ich wygląd i tematy, które pojawiały się w poszczególnych odsłonach, dostosowywano do określonego momentu w roku liturgicznym. W schowkach znajdujących się w dolnych partiach wielu ołtarzy – w predellach – przechowywano relikwie i sprzęt liturgiczny. W kościele Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny (NMP) około roku 1500 znajdowało się ich około 50 (zachowało się około 1/3), w kościele św. Jana, św. Katarzyny, św. Trójcy po kilkanaście (zachowały się pojedyncze). Gdańskie warsztaty produkowały je nie tylko dla lokalnych odbiorców, lecz także na eksport (Szwecja, Finlandia); ponadto do Gdańska trafiały prace wykonane w Niderlandach i Niemczech.
Najwcześniejsze, fragmentarycznie zachowane ołtarze (między innymi z Helu, Pietrzwałdu koło Sztumu, obecnie w Muzeum Narodowym oraz w Lichnowach Wielkich), które powstały zapewne w Gdańsku w 4. ćwierci XIV wieku, wiążą się ze stylem „Madonn na Lwach” (zwanym tak od motywu lwa u stóp Marii) i określane są jako Ołtarze Czterech Świętych Dziewic, od rzeźbionych wizerunków św. Barbary, Doroty, Małgorzaty i Katarzyny, rozmieszczonych w korpusie tryptyku, po bokach wnęki z rzeźbą Marii z Dzieciątkiem lub Koronacji Matki Boskiej. Ten typ ołtarza, wywodzący się z bizantyjskich ikon, malowanych italo-bizantyjskich tryptyków z XIII wieku i francuskich ołtarzy z kości słoniowej i metalu, znany również na Śląsku, długo cieszył się popularnością w Gdańsku – nawiązują do niego późniejsze realizacje, np. ołtarz Rozesłania Apostołów z około 1430 w kościele NMP oraz ołtarz Trójcy Świętej lub Matki Boskiej z około 1515 w kościele Trójcy Świętej.
Jego reminiscencje pojawiają się w innym popularnym w Gdańsku typie – ołtarzu baldachimowym, charakteryzującym się wysuniętą partią środkową, z pojedynczą figurą świętego stojącego na cokole, pod baldachimem, oraz dwiema parami ruchomych obustronnie malowanych skrzydeł, doczepionych do tylnej ściany, które po zamknięciu obejmują przestrzeń środkowej części. Również ten typ, o źródłach tkwiących we francuskich ołtarzykach z kości słoniowej, miał w Gdańsku długą tradycję: najwcześniejszym jego przykładem jest ołtarz maryjny z około 1420 z kościoła NMP z kaplicy św. Kosmy i Damiana (obecnie w Muzeum Narodowym w Warszawie); do tego samego schematu odwołują się późniejsze ołtarze w kościele NMP: Bractwa Kapłańskiego z okresu 1473–1478 oraz Pięknej Madonny z około 1520–1525.
Wśród ołtarzy gdańskich z 1. połowy XV wieku spotykamy również typy wywodzące się ze sztuki czeskiej. Złożony z głębokiego korpusu z trzema pełnoplastycznymi rzeźbami oraz pary obustronnie malowanych skrzydeł typ ołtarza św. Elżbiety z kościoła NMP z lat około 1400–1410 (obecnie w Muzeum Narodowym) oraz św. Jadwigi z około 1440 w tej samej świątyni powstał w 2. połowie XIV wieku w Czechach w kręgu rodziny Parlerów; do podobnych źródeł nawiązuje ołtarz z Kartuz z 1444, powtarzający schemat czeski ołtarza z 1375 w katedrze w Brandenburgu. Kilka gdańskich ołtarzy z 1. połowy XV wieku z kościoła NMP odznacza się cechami rzadkimi ze względu na treść (zaginiony ołtarz cechu złotników z Chrystusem w Tłoczni Mistycznej z 2. ćwierci XV wieku z kościoła NMP), redakcję ikonograficzną głównego wyobrażenia ( Trójca Święta, w wersji Pietas Domini w tablicy ołtarza Bractwa św. Jerzego z lat 20. oraz tryptyku cechu szewców z lat 30. XV wieku, obecnie w Muzeum Narodowym w Warszawie) bądź strukturę (ołtarz św. Jakuba, powstały po 1423, w kaplicy Winterfeldów, złożony z głębokiej, niemającej skrzydeł szafy, wypełnionej 3 monumentalnymi figurami i predelli oraz poliptyk św. Doroty z końca lat 30. XV wieku, utworzony z tryptyku wypełnionego alabastrowymi reliefami i dołączonych do niego w szeregu 2 par malowanych skrzydeł).
W 2. połowie XV wieku pojawiły się w Gdańsku ołtarze nowego typu, których koncepcja narodziła się w Niderlandach. Charakteryzuje je rozbudowana ikonografia, wielowątkowość, miniaturyzacja rzeźbionych scen, umieszczonych w przypominających wnętrza kaplic segmentach korpusu i skrzydeł; ponadto ich rysem szczególnym jest kształt korpusu przypominający odwróconą literę „T” oraz to, że podniesiona jego partia często zaopatrzona jest w osobne, małe skrzydła. Najwcześniejszym w Gdańsku dziełem, w którym pojawiły się te cechy, jest tzw. duży ołtarz Ferberów z około 1480. Jego zaginiony korpus, będący dziełem zapewne dolnoreńskiego rzeźbiarza, wypełniało wielofigurowe Ukrzyżowanie, ujęte po bokach i od góry drobniejszymi scenkami, ukazującymi inne epizody Pasji Chrystusa.
Popyt na tego typu realizacje sprawił, że na początku XVI wieku sprowadzono do Gdańska kilka ołtarzy wykonanych w Niderlandach, przede wszystkim w Antwerpii, między innymi ołtarz św. Reinholda, powstały w warsztacie Jana de Moldera (partie malowane Joosa van Cleve) z około 1515 (kościół NMP, obecnie Muzeum Narodowe w Warszawie). Do niderlandzkiej koncepcji malowanego ołtarza nawiązuje tryptyk, który najprawdopodobniej powstał w Dolnej Nadrenii w latach 1497–1500, ufundowany przez Bractwo Kapłańskie dla kaplicy Jerozolimskiej w kościele NMP (obecnie w Muzeum Narodowym w Warszawie). Oprócz obfitej narracji, symultanicznego ukazania różnych epizodów, głębi treści dotyczących Kościoła i kapłaństwa, uwagę zwraca niezwykła konstrukcja jednego ze skrzydeł – dwie nierówne części połączone zawiasami – prawdopodobnie podyktowana układem przestrzennym kaplicy, w której ołtarz się znajdował.
Wyjątkową pozycję wśród gdańskich ołtarzy zajmuje poliptyk w kościele NMP wykonany w okresie 1510–1517 przez Michała z Augsburga. Był on największym i najkosztowniejszym tego typu dziełem w Prusach. W zakresie typologii oraz ikonografii ma on kilka rozwiązań, które są rzadkie lub zgoła niespotykane, np. srebrne figury (przetopione w 1577), które widniały w głównym otwarciu na skrzydłach, po obu stronach ukształtowanego jako kaplica korpusu z Koronacją Marii; powtarzające się w różnych odsłonach te same tematy oraz namalowane na zewnętrznych skrzydłach personifikacje planet włączone w sceny z dzieciństwa Chrystusa. Forma tego ołtarza ma złożoną genezę – stanowi syntezę elementów południowo- i północnoniemieckich, a także niderlandzkich, zarówno nowatorskich, jak i tradycyjnych.
Wyjątkowy na tle miejscowej produkcji charakter miał ołtarz Pokłonu Trzech Króli z około 1515–1525 z kościoła św. Katarzyny (zachowany we fragmentach w Muzeum Narodowym). Jego twórca – Mistrz Paweł – posłużył się nowatorskim rozwiązaniem o południowoniemieckim rodowodzie: zastosował wyłącznie rzeźbę oraz monochromię zamiast tradycyjnej polichromii. Niektóre gdańskie ołtarze z 1. tercji XVI wieku stanowią świadectwo szacunku dla przeszłości, bowiem znalazły w nich miejsce rzeźby o około 100 lat starsze, między innymi w ołtarzu z figurą Boga Ojca z Tronu Łaski z kościoła św. Katarzyny (obecnie w Muzeum Narodowym) oraz w ołtarzu baldachimowym Pięknej Madonny w kościele NMP.
Daleko idące konsekwencje dla sztuki ołtarzowej w Gdańsku miał protestantyzm. Z jednej strony luteranizm w znacznej mierze tolerował pokatolickie ołtarze, traktując je jako pamiątki pozostawione przez zasłużonych mieszczan, bractwa czy cechy rzemieślnicze, z drugiej strony, dopuszczając istnienie w świątyni tylko jednego ołtarza, przyczynił się do tego, że w epoce nowożytnej w obrębie tego wyznania powstało ich stosunkowo niewiele.
Nowożytne ołtarze w Gdańsku różnią się zasadniczo od średniowiecznych: są to architektoniczne, niekiedy kilkukondygnacyjne struktury o silnie podkreślonej tektonice, bez zmiennych odsłon, bardzo często wykonane z kamienia, ponadto często ich środkową partię zajmował obraz, a rzeźby stanowiły dla niego niejako oprawę. Programy ikonograficzne ołtarzy luterańskich miały silny wydźwięk eucharystyczny (Ostatnia Wieczerza, Ukrzyżowanie), natomiast katolickie ołtarze pozostały w dużym stopniu przy tradycyjnych wątkach tematycznych, związanych z Marią i świętymi. Najwcześniejszy ołtarz luterański powstał w 1596 roku w kościele Bożego Ciała. W latach 1609–1613 Simon Herle, Anton Möller i Isaak van den Block wykonali w kościele św. Katarzyny rozbudowany ołtarz typu architektonicznego (zachowany we fragmentach), który stał się modelowym rozwiązaniem dla kilku innych gdańskich realizacji. W korpusie znajdowała się namalowana Pasja, ujęta po bokach parami kolumn, pomiędzy którymi, w przezroczach, stały figury Ewangelistów, zaś w ozdobnych uszakach widniały rzeźby św. Pawła i Mojżesza. Również w wyższej kondygnacji centralne miejsce zajął obraz – Zmartwychwstanie.
Programy niektórych gdańskich ołtarzy, np. w kościele św. Trójcy z 1632 (niezachowany) z Ostatnią Wieczerzą w centrum, były wyrazem sporów toczonych przez luteranów z kalwinami, dotyczących istoty komunii. Odzwierciedleniem polemik pomiędzy tymi dwoma wyznaniami był także kamienny ołtarz z lat 1598–1611 Abrahama van den Blocka ze sceną Chrztu w Jordanie w kościele św. Jana.
Do najciekawszych wczesnonowożytnych katolickich realizacji należy dawny ołtarz główny z okresu 1604–1606 w oliwskim pocysterskim kościele Trójcy Świętej (obecnie w północnym ramieniu transeptu), wyróżniający się skalą i bogactwem snycerki. W nim również można doszukać się treści polemicznych wobec innych występujących w Gdańsku wyznań. Dzieło to zastąpił ogromny, przypisywany Andreasowi Schlüterowi, ołtarz typu kulisowego z lat 1686–1693, z monumentalną kolumnadą, ujmującą centralnie usytuowany obraz Andreasa Stecha, ukazujący Marię i św. Bernarda. Ponadto kościół oliwski wyposażony został w okresie baroku w 21 ołtarzy bocznych, między innymi z marmuru i alabastru, wśród których zwracają uwagę przypisywane Hansowi Casparowi Gockhellerowi oraz zawierające obrazy Hermana Hana.
Liczny zespół ołtarzy (główne, boczne i przyfilarowe) ozdobił w XVII i XVIII wieku katolicki kościół św. Mikołaja (między innymi wiązane z warsztatem H.C. Gockhellera oraz z obrazami przypisywanymi Augustowi Ranischowi i Andreasowi Stechowi).
