BANKOWOŚĆ
| < Poprzednie | Następne > |
Po 1945 Bank Gospodarki Żywnościowej
BANKOWOŚĆ. Działania i usługi typu bankierskiego prowadzone były w Gdańsku już w XV wieku, jednakże w mniejszej skali niż w zachodniej i południowej Europie. Zamożni mieszczanie dokonywali operacji pieniężno-kredytowych na szerszą skalę, zawierając spółki z szyprami i kupcami. W 1464 Rada Miejska wprowadziła ubezpieczenia dla wpływających obcych statków (przejęte przez mieszczan gdańskich Jakoba Sorgenichta i Simona Lubbelow). Działalnością kredytową zajmowały się również gildia św. Jana i władze szpitala św. Jakuba. Operacje pieniężno-kredytowe prowadzili u schyłku XV wieku miedzy innymi kupcy gdańscy: Hans Bolis, Hildebrand Schriner, a w XVI–XVII wieku głównie Ferberowie oraz szczecińska rodzina Loitzów, obsługiwali także pożyczkobiorców spoza Gdańska. Operacje finansowe typu bankierskiego prowadziły gdańskie władze miejskie. Rada Miejska i Ława pełniły funkcje urzędu udzielającego gwarancji. Rada Miejska udzielała pożyczek i zajmowała się działalnością gospodarczą, powiązaną z operacjami kredytowo-handlowymi oraz poręczeniami, zabezpieczeniem żeglugi, statków, towarów i inwestycji. Podobnie postępowały stowarzyszenia kupieckie, bractwa i instytucje kościelne.
Rozkwit gospodarki miejskiej w XVI i XVII wieku przyczynił się do niebywałego rozwoju rynku finansowego i różnych form obsługi kredytowej. Podstawowymi instrumentami kredytu w Gdańsku były wówczas weksle, przeważnie trasowane, zwane także ciągnionymi, obcymi, tratami, które kierowano do osoby trzeciej (trasata) przez wystawcę (trasanta) z poleceniem wypłaty wskazanej kwoty. Istotą weksla trasowanego było zobowiązanie wypłaty w innym miejscu i w późniejszym terminie. Weksle trasowane dotyczyły przeważnie operacji finansowych Gdańska w handlu zagranicznym drogą morską, np. z Amsterdamem. W praktyce handlowej tego okresu stosowany był także weksel własny, inaczej suchy, stanowiący zobowiązanie wystawcy do zapłacenia danej kwoty w miejscu wystawienia. Upowszechnienie traty świadczyło o rozwoju relacji kredytowych w Gdańsku. W mieście nie było banku publicznego. Funkcję ośrodków handlowo-kredytowych pełniły Rada Miejska, cechy oraz osoby prywatne. Kupieckie operacje kredytowe wzbogacały Ferberów i Loitzów. Obok nich działali bankierzy średni i drobni, łączący handel z produkcją i lichwą, między innymi Gabriel Schumacher, Antoni Cuypers, Daniel Schröder i Bartel Schulze.
W 1. połowie XVIII wieku obsługą obrotu wekslowo-kredytowego między Gdańskiem a centrami handlowymi w Europie północno-zachodniej, szczególnie Amsterdamem, Hamburgiem i Londynem, zajmował się utworzony w 1714 roku przez bankierów saskich dom bankowy Johanna i Georga Steinhäuserów. Przez cały XVIII wiek Gdańsk spełniał funkcję najważniejszego centrum finansowego w ówczesnej Rzeczypospolitej, utrzymując bezpośrednie powiązania finansowe z wymienionymi wyżej wielkimi ośrodkami bankierskimi w Europie Zachodniej.
Przy udziale bankierów gdańskich przesyłano tzw. fundusze polityczne, służące realizacji zamierzonych przez wielkie mocarstwa celów na terenie Rzeczypospolitej oraz w rejonie Bałtyku. Od wydania w 1574 wilkierza operacje kredytowe w Gdańsku podlegały uregulowaniom prawnym, określającym m.in. wysokość oprocentowania pożyczek zabezpieczonych nieruchomością lub zastawem do 8%. W nowym wilkierzu, opublikowanym w 1761, zredukowano oprocentowanie do 6%.
Usługi bankierskie, głównie kredytowe, wykonywały kantory bankierskie – jednoosobowe i spółki rodzinne – oraz pełniąca funkcję banku miejskiego Hilfgelder-Kasse (Kasa Funduszy Posiłkowych). Zarządzała nią komisja złożona z dwóch rajców, dwóch ławników i czterech przedstawicieli Trzeciego Ordynku. Zaznaczyły się dwie wyraźne funkcje tej instytucji – zwyczajnej kasy miejskiej oraz banku depozytowego. Do niej wpłacano nadzwyczajne podatki miejskie uchwalane przez gdańskie ordynki: Radę, Ławę i Trzeci Ordynek. Wpływy te stanowiły zabezpieczenie kredytów udzielanych miastu przez zagranicznych bankierów. Kasa przyjmowała wynegocjowane przez władze miejskie pożyczki zagraniczne i obsługiwała ich spłatę.
Ważnym zadaniem Kasy Funduszy Posiłkowych było przyjmowanie wkładów oszczędnościowych oraz lokat kapitałowych od osób fizycznych i prawnych z Gdańska, Prus Królewskich, z obszaru Rzeczypospolitej i z zagranicy. Otrzymane lokaty wpisywano do ksiąg dłużniczych (Schuldbücher). Zapisy te stanowiły typowe umowy pomiędzy wpłacającymi a Kasą, mówiące o wielkości pożyczonej kwoty, jej oprocentowaniu, terminach płatności odsetek i spłat kapitału oraz wypłatach z tytułu oprocentowania. Proponowano zróżnicowane stopy procentowe dla wkładów od 3 do 5,5%, których wysokość zależała od ogólnej sytuacji politycznej i ekonomicznej.
Lokaty indywidualne w Kasie Funduszy Posiłkowych posiadali przedstawiciele polskiej magnaterii oraz obcych państw. Wśród lokujących były kościoły katolickie, zbory luterańskie, zakony, szkoły, szpitale, cechy itp. Kasa ogłaszała zapisy na pożyczki o określonej wysokości i stopie oprocentowania. Korzystały z nich miedzy innymi osoby prywatne oraz wiele instytucji, takich jak Gimnazjum Akademickie, związki wyznaniowe, szpitale, Towarzystwo Przyrodnicze, Dom Dobroczynności i klasztor w Pelplinie. Bankierzy gdańscy pośredniczyli również w przekazywaniu wielkich kwot na finansowanie kampanii elekcyjnych kandydatów ubiegających się o tron polski – Stanisława Leszczyńskiego i Augusta III Sasa.
Do początku lat 30. XVIII wieku miasto zaspokajało swoje wydatki depozytami i kredytami zaciąganymi na rynku krajowym przy udziale Kasy Funduszy Posiłkowych. Jednakże po narzuceniu miastu w roku 1734 przez zwycięskie rosyjskie wojska okupacyjne wysokiej kontrybucji władze gdańskie zaczęły się ubiegać o kredyty zagraniczne. W omawianym okresie miasto uzyskało (przy udziale bankierów gdańskich Archibalda Gibsone’a i Ignacego Hiacynta Mathy’ego oraz holenderskich: spółki rodzinnej George Clifford en Zoone i Frederika Berewouta (22 II 1692 - 13 XI 1777)) na rynku finansowym w Amsterdamie pożyczki o łącznej wysokości 2 mln guldenów holenderskich (3 mln florenów), co było największym kredytem zagranicznym zaciągniętym przez władze Gdańska w XVIII wieku.
Po II rozbiorze Polski i przyłączeniu miasta do Prus, po jego eksploatacji finansowej przez Francuzów w okresie I Wolnego Miasta Gdańska (WMG; 1807–1813) i po kolejnym wcieleniu do Prus sytuacja gospodarcza Gdańska była katastrofalna. W okresie wojen napoleońskich wcześniejsze związki z głównymi partnerami handlowymi zostały przerwane. Na skutek protekcyjnej polityki Prus miasto zostało odcięte od naturalnego zaplecza, tj. ziem polskich i Ukrainy, a w samym państwie pruskim leżało na peryferiach. Całkowicie podporządkowano je strukturom organizacyjnym gospodarki oraz polityce handlowej i finansowej Prus. W dziejach bankowości gdańskiej XIX wieku wyodrębnić można dwa wyraźne okresy: lata 1815–1870 i 1871–1918.
Pierwszy był etapem budowania w Gdańsku nowoczesnych banków. Początkowo miasto znalazło się w zasięgu interesów założonego w roku 1772 banku państwa pruskiego: Königliche Seehandlung, który w 1. połowie XIX wieku był najmocniejszą instytucją kredytowo-pieniężną. Bodźcem do intensywniejszego rozwoju prywatnej instytucji o charakterze kredytowo-oszczędnościowym było wydanie przez władze pruskie 15 IX 1848 roku zarządzenia regulującego tworzenie tego typu banków. Wkrótce władze Gdańska powołały miejską kasę pożyczkową (Städtisches Leihamt) z zadaniem wspierania ubogich i udzielania pożyczek oprocentowanych do 12% lub pod zastaw.
21 V 1856 z inicjatywy gdańskich kół gospodarczych i przy wsparciu nadprezydenta prowincji Prusy Franza Augusta Eichmanna (1793–1879) oraz nadburmistrza Gdańska Karla Augusta Groddecka utworzono spółkę akcyjną Danziger Privat-Aktien-Bank (Gdański Prywatny Bank Akcyjny) z kapitałem 1 mln talarów (3 mln marek). Rozporządzenie króla powołujące ten bank ukazało się 16 III 1857, a 17 czerwca rozpoczął on działalność przy Langgasse (ul. Długa 32–34). Według statutu bank miał służyć rozwojowi handlu, przemysłu, organizować obieg pieniężny i udzielać kredyty.
Status działalności zbliżonej do bankowej przyjęło także utworzone w 1821 z inicjatywy grupy gdańskich kupców towarzystwo akcyjne przechowujące wkłady oszczędnościowe na określony procent. W 1867 statut towarzystwa zmieniono i otrzymało ono nazwę Danziger Sparkassen-Aktien-Verein (Gdańska Kasa Oszczędności – Związek Akcyjny). W 1870 zawiązano spółkę akcyjną Danziger Hypotheken-Verein (Gdański Związek Hipoteczny), której celem było udzielanie pożyczek pod zastawy hipoteczne, między innymi budownictwa i rolnictwa. Zjednoczenie Niemiec wpłynęło inspirująco na rozwój gospodarczy państwa, sprzyjało koncentracji kapitału w instytucjach finansowych, zapoczątkowało drugi etap w rozwoju ogólnoniemieckiej, pruskiej i gdańskiej bankowości. Zaznaczył się on tworzeniem w początkowym okresie na obszarze wschodnich prowincji pruskich banków typu grynderskiego (uczestniczących w zakładaniu przedsiębiorstw), między innymi w Gdańsku w 1871 powstał Vereinsbank (Bank Związkowy), który po trzyletniej działalności ogłosił upadłość. Przekształceniom w nowych warunkach cesarstwa niemieckiego uległ funkcjonujący w Gdańsku od 1847 oddział Preußische Bank (Bank Pruski), który w 1875 zmienił nazwę na Reichsbank Filiale Danzig (Bank Rzeszy, Filia Gdańska; Budynek Oddziału Okręgowego Narodowego Banku Polskiego).
Ważną instytucją kredytową i finansową w Gdańsku pozostawał nadal Gdański Prywatny Bank Akcyjny. Obok niego uruchomiono w mieście oddziały Norddeutsche Creditanstalt (Północnoniemiecki Instytut Kredytowy), Ostbank für Handel und Gewerbe (Bank Wschodni Handlu i Rzemiosła) i Deutsche Bank (Bank Niemiecki). Rozwiniętą działalność w 2. połowie XIX wieku i na początku XX wieku prowadziły w Gdańsku kasy oszczędności, szczególnie wspomniana Gdańska Kasa Oszczędności Związek Akcyjny. W 1907 powołano Sparkasse der Stadt Danzig (Kasa Oszczędnościowa Miasta Gdańska). Pojawiły się spółdzielcze instytucje kredytowo-finansowe: Darlehnsverein eingetragene Genossenschaft mbH (Związek Pożyczkowy – Spółdzielnia Zarejestrowana z o.o.) i Westpreußische Landschaftliche Darlehnskasse (Zachodniopruska Rolnicza Kasa Pożyczkowa). Odnotować należy funkcjonowanie w Gdańsku banków polskich: Bałtyckiego Banku Komisowego (Stefan Grabski i Sp.) oraz Banku Ludowego sp. z o.o.
Po zakończeniu I wojny światowej i wejściu w życie postanowień traktatu wersalskiego (10 I 1920) nastąpiły zmiany w organizacji i strukturze branżowej gdańskiej bankowości, która osiągnęła poziom rozwiniętego systemu bankowego, funkcjonującego w warunkach gospodarki rynkowej II WMG oraz ulokowanego w granicach celnych państwa polskiego. Po powstaniu II WMG większość niemieckich banków w Gdańsku przekształciła się w filie lub przyjęła status banków gdańskich. Obowiązujące dotąd niemieckie ustawodawstwo bankowe, tj. ustawa z 14 III 1875 ze zmianami dokonanymi 16 XII 1919, zostało przejęte przez władze gdańskie i dostosowane do statutu prawnego II WMG.
Po wydaniu przez gdański Senat w sierpniu 1933 nowych regulacji prawnych, w okresie rozpoczętej faszyzacji, wzrosła w bankowości gdańskiej rola czynnika politycznego i administracji. W II WMG założono 158 spółek i 22 domy bankowe. Niewielki przyrost liczby banków nastąpił już w roku 1920. Tendencja ta utrzymała się do roku 1923, kiedy odnotowano największą ich liczbę (125), potem nastąpił spadek. Proces likwidacji domów bankowych (kantorów) osiągnął szczyt w 1925, choć ich rozwiązywanie trwało z różnym nasileniem przez cały omawiany okres. Przyczyn nasilonej likwidacji banków w latach 1924–1925 należy szukać w trudnościach dostosowania się do wymogów związanych z koniecznością przekształcenia kapitałów zakładowych na nową walutę: guldena ( pieniądz). Dominowały banki z kapitałem gdańskim i gdańsko-niemieckim, w latach 1924–1925 w Gdańsku uruchomiło swoje oddziały 14 dużych instytucji ubezpieczeniowo-bankowych z Niemiec. Filie znanych niemieckich banków, takich jak Deutsche Bank, Disconto Gesellschaft, Dresdner Bank i Commerz- und Privat-Bank AG, skupiły się na umocnieniu swoich pozycji.
Na terenie Gdańska do 1923 utworzono 25 oddziałów banków polskich, jednakże w latach 30. XX wieku ich liczba zmniejszyła się do sześciu. Udział w bankowości gdańskiej tego okresu zaznaczyły także kapitały: amerykański, angielski, francuski, austriacki, szwajcarski, rosyjski, ukraiński, rumuński i duński. W gdańskim systemie bankowym wyróżnić można następujące podstawowe grupy banków: centralne, wielofunkcyjne (operacyjno-handlowe), wyspecjalizowane, spółdzielczość kredytową i kasy oszczędności. Do 1923 funkcję centralnej instytucji finansowej spełniała Reichsbankhauptstelle (Główna Filia Banku Rzeszy).
Interesy państwa polskiego zabezpieczała powołana przy Komisariacie Generalnym Polska Kasa Rządowa. W okresie reformy walutowej w II WMG ważną rolę odegrała Danziger Zentralkasse AG (Gdańska Kasa Centralna SA). Podstawowym jej zadaniem było stopniowe wycofanie waluty niemieckiej oraz przygotowanie gdańskiego rynku finansowego do ustanowienia nowego pieniądza – guldena (wprowadzony do obiegu 18 grudnia, ustawą z 20 X 1923, odpowiadał 1,25 części funta szterlinga). Funkcje Danziger Zentralkasse AG przejął powołany 5 II 1924 centralny bank emisyjny II WMG Bank von Danzig (Bank Gdański), w którym 60% należało do filii dużych banków niemieckich, a 40% do oddziałów banków polskich w Gdańsku. Poza nim funkcję centralnej instytucji emisyjno-rozdzielczej pełnił Staatsbank (Bank Państwowy), powołany przez nazistowski Senat gdański w czerwcu 1933.
W systemie centralnych instytucji finansowej i rynku pieniężnego Gdańska ważną rolę odgrywała giełda, jako ośrodek notowań oraz handlu papierami wartościowymi i walutami. Danziger Effekten- und Devisenbörse (Gdańska Giełda Papierów Wartościowych i Dewiz) utworzono w sierpniu 1921, opierając się na znowelizowanych przepisach niemieckich, i od początku funkcjonowała ona w strukturze gdańskiej Handelskammer (Izba Handlowa).
Po wybuchu II wojny światowej i likwidacji II WMG nastąpiły istotne zmiany w systemie bankowym miasta. Po 1 IX 1939 zostały przejęte przez władze niemieckie i wkrótce zlikwidowane Bank Gdański, Bank Państwowy WMG, instytucje bankowe należące do Żydów, oddziały banków polskich (np. Banku Związku Spółek Zarobkowych z Poznania, w latach 1921–1939 mieszczący się przy Brotbänkengasse 38 (ul. Chlebnicka)) i innych, których udziałowcami byli Anglicy i Francuzi. W pomieszczeniach Banku Gdańskiego Dyrektoriat Banków Rzeszy (Reichsbankdirektorium) powołał na początku września Reichsbankhauptstelle (Główna Filia Banku Rzeszy) jako przedstawicielstwo centralnej niemieckiej instytucji emisyjnej w Gdańsku. Ponadto utworzono w Gdańsku dwa nowe oddziały banków, tj. Bank der Deutschen Arbeit AG, Niederlassung (Bank Pracy Niemieckiej SA, Filia) oraz Landesbank und Girozentrale Danzig – Westpreußen (Bank Krajowy i Centrala Żyrowa Gdańsk – Prusy Zachodnie). Niektóre z funkcjonujących w Gdańsku banków niemieckich, jak Raiffeisenbank Danzig – Westpreußen e.GmbH, Ostdeutsche Privatbank AG (do lipca 1940 Danziger Privat-Aktien-Bank AG), Deutsche Bank, Filiale Danzig oraz Dresdner Bank in Danzig, po roku 1939 rozszerzyły obszar działalności i utworzyły filie w ważniejszych ośrodkach okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie.
Zmiany nastąpiły również w statucie Kasy Oszczędnościowej Miasta Gdańska. Po likwidacji Senatu przywrócono pełne kompetencje nadzorcze organowi założycielskiemu, tj. gminie miejskiej, a w kwietniu 1940 otrzymała ona nowy statut oraz nazwę Sparkasse der Hansestadt Danzig (Kasa Oszczędnościowa Hanzeatyckiego Miasta Gdańsk). W rezultacie liczba banków uległa zmniejszeniu z 19 w 1939 do 12 w 1942.
Po przemianach ustrojowych w 1989 z Narodowego Banku Polskiego wydzielono dziewięć państwowych banków komercyjnych, w tym Bank Gdański (BG) z siedzibą w Gdańsku. Sprywatyzowany, w roku 1995 pierwszą transzę akcji nabył istniejący także od 1989 komercyjny Bank Inicjatyw Gospodarczych SA (BIG) w Warszawie. 23 V 1997 doszło do połączenia BG z BIG, w wyniku czego powstał BIG Bank Gdański z siedzibą w Warszawie. W 1998 we współpracy z Banco Comercial Português (BCP) rozpoczęto zakładanie placówek detalicznych pod marką Millennium, w 2000 inwestorem strategicznym (50% akcji) został BCP, w 2003 BIG Bank zmienił nazwę na Bank Millennium. Od stycznia 2009 centralę w Gdańsku (ul. Chłopska 53) ma Meritum Bank ICB, powstały 1990 jako Bank Współpracy Europejskiej SA z siedzibą we Wrocławiu, 30 VI 2015 połączony z Alior Bankiem.
