SCHRONISKO MŁODZIEŻOWE IM. PAULA BENEKEGO

Wersja z 08:04, 18 wrz 2019

Położenie kamienia węgielnego pod budowę Schroniska przez Alberta Forstera, 26 VII 1938

Makieta Schroniska

Schronisko, widok z Targu Węglowego, około 1940

Widok na wieżę Schroniska

Panorama Gdańska z kafli zdobionych techniką sgraffito, 2019

Piec kaflowy, 2019

Rewers pieca kaflowego, 2019

Ozdobne dębowe drzwi, 2019

SCHRONISKO MŁODZIEŻOWE IM. PAULA BENEKEGO na Biskupiej Górce (Paul-Beneke-Jugendherberge, Bischofsberg). Zostało zbudowane w latach 1938–1940 według konkursowego projektu Hansa Riecherta (1903–1961). Inspiratorem powstania i lokalizacji obiektu był gdański gauleiter Albert Forster, który od połowy lat 30. XX wieku dążył do budowy największego w Niemczech schroniska młodzieżowego, górującego nad miastem i mającego stanowić widoczny symbol niemieckiej tożsamości Gdańska. Inwestorem budowy był Deutsche Jugendherbergswerk (Niemiecki Związek Schronisk Młodzieżowych), a projekt współfinansował Senat II Wolnego Miasta Gdańska.

Kamień węgielny położono 26 VII 1938 roku, w dniu urodzin Alberta Forstera. Po prowadzonych całodobowo pracach uroczyste zawieszenie wiechy nastąpiło 21 IV 1939 roku. Uroczystości, którym przewodził Wilhelm Huth, zastępca nieobecnego z powodu choroby Forstera, zakończyło przyjęcie dla czterystu robotników w hotelu Eden. Stan surowy budynek osiągnął pod koniec maja. Z uwagi na kłopoty związane między innymi z niestabilnością gruntu, a także przez rozpoczęcie II wojny światowej, schronisko oddano do użytku z opóźnieniem, na początku 1940 roku, a prace wykończeniowe trwały do sierpnia. Pierwszego wpisu do księgi gości dokonał we wrześniu 1940 roku Reichsjugendführer (Dowódca Młodzieży Rzeszy) Artur Axmann.

Projekt schroniska był inspirowany gotycką architekturą zamków krzyżackich. Dwupiętrowy gmach składał się z trzech skrzydeł, miał wewnętrzny dziedziniec, był nakryty dwuspadowym dachem z lukarnami. Znajdowało się w nim 435 okien oraz 238 pomieszczeń, mogących jednorazowo zapewnić nocleg dla około pięciuset osób. Powierzchnia zabudowy wynosiła 3000 m². Do wschodniego skrzydła, od strony miasta, dobudowano taras widokowy o powierzchni 1200 m², całość uzupełniała wolnostojąca wieża zegarowa z carillonem o wysokości 25 m (najwyższy ówcześnie punkt w mieście). Do budowy użyto około półtora miliona wykonanych ręcznie cegieł. Wejście na teren kompleksu prowadziło przez zamykaną kutą kratą główną bramę, znajdującą się u podnóża wieży, i wiodło na taras widokowy z podestem i trzynastoma indywidualnie zaprojektowanymi rzygaczami z litego kamienia, wzorowanymi na rzygaczach gdańskich kamienic. Mur oporowy tarasu wybudowano z przyporami.

Wieża zegarowa z carillonem, wykonanym przez firmę Korfage und Söhne, z dwudziestoma dwoma dzwonami odlanymi w Danziger Werft ( Stocznia Królewska), została wzniesiona w południowo-wschodnim narożniku tarasu. Na południowej ścianie wieży znajdowała się miedziana ażurowa tarcza zegara z pozłacanymi wskazówkami (zegar został uruchomiony wraz z carillonem w lecie 1940 roku), a na ścianie wschodniej gdański herb utworzony z cegieł wysuniętych z frontu muru; poniżej znajdowało się prowadzące na taras główne wejście na teren schroniska. Od strony tarasu wybudowano balkon dla mówców, pod nim, w szerokim oknie, zamontowano mechanizm ukazujący codziennie w południe przy dźwiękach carillonu walkę wielkiej karaweli „Peter von Danzig” i florenckiej galery, wiozącej między innymi tryptyk Hansa Memlinga Sąd Ostateczny. Modele poruszające się na zewnątrz wieży na półkolistych szynach wykonał profesor gdańskiej Technische Hochschule Otto Lienaua.

Główne wejście do skrzydła południowego z poziomu tarasu prowadziło przez portal wykonany z trzech masywnych granitowych ciosów, z których największy ważył czterdzieści ton. Piętro i poddasze w całym kompleksie przeznaczono na kwatery dla gości. Reprezentacyjna aula, Paul-Beneke-Gedächtnisraum (Sala Pamięci Paula Benekego), została ozdobiona ściennym freskiem tematycznym autorstwa Fritza Augusta Pfuhlego (1878–1969). Na dębowych drzwiach auli umieszczono gdański herb z nitowanej stali, wewnątrz znajdowały się witrażowe okna i drugi model wielkiej karaweli „Peter von Danzig” o długości 1,7 metra, wykonany przez Kurta Seehausa (1878–1963). W następnej sali znajdowała się panorama Gdańska zrobiona z kafli zdobionych techniką sgraffito. Na ścianach kolejnego pomieszczenia, Raum Danziger Seegeltung (Aula Gdańskiej Potęgi Morskiej), zamontowano kafle z wizerunkami okrętów, autorstwa Franza Theodora Schütta (1908–1990). W skrzydle tym znajdowała się jeszcze biblioteka, czytelnia i świetlice.

Skrzydło wschodnie mieściło między innymi wielką kuchnię, pozwalająca na wydanie jednorazowo do trzech tysięcy posiłków, które były serwowane w jadalni, a w pogodne dni również na wewnętrznym dziedzińcu, służącym za miejsce zbiórek i apeli. W jadalni znajdował się kaflowy piec o wysokości ponad dwóch metrów, zbudowany z około stu kafli z rysunkami przedstawiającymi militarną historię Gdańska, autorstwa Brunona Müllera-Linowa (1909–1997). Rewers pieca, także zdobiony grafikami na kaflach, eksponowany był w przeszklonej, otwieranej witrynie w sąsiednim pomieszczeniu. Rysunki Brunona Müllera-Linowa, między innymi z motywami sopockimi, zdobiły też zaślepione szyby okna do wydawania posiłków. W piwnicach funkcjonowały przeznaczone dla gości toalety i umywalnie.

Skrzydło północne, określane jako Schulungsflügel (Skrzydło Szkoleniowe), przeznaczone było głównie dla Hitlerjugend. Zewnętrzna elewacja budynku, w której umieszczono wykusz, została zbudowana z typowego dla architektury Hitlerjugend-Heimu muru pruskiego z ceglanymi wypełnieniami, ułożonymi w kształt swastyki, gdańskiego herbu i pruskiego orła. Północno-wschodni narożnik budynku zdobiła umieszczona nad przyporą kamienna rzeźba Meeresgott (Bóg Mórz), dłuta Wilhelma Hausmanna (1906–1980). Od strony dziedzińca wybudowano krużganek z arkadami. Wejście do sieni prowadziło przez dwie pary zdobionych snycerką dębowych drzwi, na których znajdowały się sceny obrazujące symboliczną łączność uprawy roli, pracy portowego robotnika i marynarskiej służby w imię narodowej wspólnoty. Meble i tkaniny dla całego obiektu zostały wykonane w warsztatach w Bydgoszczy i Grudziądzu.

Gospodarzem budynku była Hitlerjugend. W schronisku mieściły się także między innymi biura urzędu finansowego, kwatery zajmowali żołnierze pilnujący jeńców wojennych ze Stalagu XX B Zweiglager Danzig-Bischofsberg, stacjonowały tu też jednostki Wehrmachtu. 6 V 1941 roku, podczas swojej drugiej wizyty w Gdańsku, w schronisku gościł Adolfa Hitlera. W czerwcu 1943 z młodzieżą spotkał się Roberte Ley, przywódca Deutsche Arbeitsfront (Niemiecki Front Pracy).

W 1945 roku, przed rozpoczęciem walk o miasto, w piwnicach schroniska miała zostać zdeponowana część gdańskich zabytków. Od początku marca stacjonowały tu dwie kompanie Hitlerjugend, podczas walk o Gdańsk ( 1945 roku) mieściło się tu zaś stanowisko kierowania ogniem artylerii, w tym okrętami wspierającymi obronę miasta z wód Zatoki Gdańskiej. W nocy 28 III 1945 roku załoga schroniska wycofała się na wschód, za linię Motławy. Po zajęciu obiektu przez wojska radzieckie ich działaniami dowodził z tarasu generał Paweł Batow, co zostało upamiętnione tablicą umieszczoną na tarasie z napisem: „Z tego miejsca generał armii Paweł Batow, dwukrotny Bohater Związku Radzieckiego, w marcu 1945 dowodził 65. armią II Frontu Białoruskiego walczącą o wyzwolenie Gdańska. 30 III 1977. Społeczeństwo”. Tablicę usunięto w 2018 roku na polecenie Instytutu Pamięci Narodowej.

Po przejęciu miasta przez polską administrację w schronisku mieściły się domy studenckie Politechniki Gdańskiej. 1 IX 1951 roku obiekt przemianowano na Krajowy Ośrodek Szkolenia Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. Od 1957 mieściły się tu koszary Milicji Obywatelskiej (MO), następnie bursa dla milicjantów i kilka wydziałów Komendy Wojewódzkiej (KW), w tym utworzone 18 X 1957 roku Wojewódzkie Laboratorium Kryminalistyczne KW MO. Od 1990 gospodarzem całości obiektu jest policja.

W skrzydle północnym po 1948 roku zamurowano arkady, zamknięto też główne wejście pod wieżą. Zaginęło praktycznie całe wyposażenie ruchome, dewastacji uległy wszystkie mechanizmy w wieży. Zniszczone lub trwale zakryte zostały elementy wystroju kojarzone z niemieckością, w tym część dekoracji ścian w aulach, elementy snycerki części drewnianych, witraże, zamalowano dekoracje pieca w jadalni (farbę usunięto przed 2018 rokiem). Zachowała się większość stolarki okiennej i drzwiowej z okuciami, w tym wejścia do głównej auli z mechanizmem zamka i do skrzydła północnego, prócz tego posadzki i ozdobne drewniane stropy, jak również oświetlające wewnętrzny dziedziniec metalowe lampy mocowane do ścian. Na strychu zdeponowano zdobione swastykami masywne elementy ceramiczne, prawdopodobnie niewykorzystane fragmenty wystroju wnętrz. Na wewnętrznych futrynach okien wieży zachowały się między innymi rosyjskojęzyczne napisy wyryte po zdobyciu miasta. Na kamiennych płytach chodnika przed bramą wjazdową przebijają zatarte kontury kogi i gdańskiego herbu.

Szesnaście ocalałych dzwonów przeniesiono w 1970 roku do carillonu Ratusza Głównego Miasta, gdzie funkcjonowały do początku lat 90. XX wieku. Po renowacji, 10 VII 2017 roku uruchomiony został zegar na wieży, na co środki pozyskano z publicznej zbiórki „Prezent dla Gdańska”. KA