SARTORIUS JOHANNES, profesor Gimnazjum Akademickiego

Wersja z 18:22, 6 wrz 2024

Strona tytułowa mowy Johannesa Sartoriusa z okazji ślubu Teresy Kunegundy, córki króla Jana III Sobieskiego, 1694

Strona tytułowa aukcyjnego katalogu książek należących do Johanna Sartoriusa, 1731

JOHANNES SARTORIUS (Johann Friedrich; właściwie János Frigyes Szabó) (1 I 1656 Eperies (Górne Węgry; obecnie Prešov, Słowacja) – 27 III 1729 Gdańsk), profesor Gimnazjum Akademickiego. Syn Anny z domu Wagner i Johannesa (Eperies – 10 VI 1691 Trutenau (Trutnowy)), inspektora szkolnego i przewodniczącego konsystorza kościoła w rodzinnym mieście, zmuszonego do jego opuszczenia przed religijnymi prześladowaniami, od 1674 pastora w Trutnowych. Brat Siegfrieda (także ur. w Eperies), który 28 IV 1691 nabył kupieckie obywatelstwo Gdańska i od 1701 do 1704 w domu wynajmowanym od cystersów z Oliwy przy Breitgasse (ul. Szeroka 51/52) prowadził probiernię-restaurację „Der Lachs” („Pod Łososiem”, zob. Goldwasser), a którego z kolei syn Johann w 24 IX 1733 wystarał się o potwierdzenie gdańskiego obywatelstwa (jako tzw. Bürger-Kind (dziecko gdańskich obywateli)).

Wykształcenie podstawowe zdobył w rodzinnym mieście. Po przybyciu z rodziną do Trutnowych, wyruszył na studia do Wittenbergi, do której powrócił po kolejnych etapach edukacji na uniwersytetach w Tybindze i Lipsku. W 1678 uzyskał w Wittenberdze tytuł magistra i kontynuował studia filozoficzne. Na początku 1682 otrzymał propozycję objęcia funkcji nauczyciel prywatnego w Szwecji, w domu hrabiego Pontusa De la Gardie, pułkownika rajtarii. Posady nie przyjął, powołany został bowiem na profesora poetyki i wymowy gimnazjum w Toruniu, stanowisko objął 6 sierpnia tego (1682) roku. Od 22 V 1699 rektor gimnazjum w Elblągu. Powołany na stanowisko profesora poezji i wymowy w gdańskim Gimnazjum Akademickim, 23 X 1704 wygłosił mowę inauguracyjną Quid oratoris facundia poëtis debeat (Co elokwencja mówcy zawdzięcza poecie). Jako profesora w Gdańsku witali go wierszami nie tylko uczniowie, lecz także Johann Jacob Rembsen oraz Johann Zabani. Wzorem swoich poprzedników w nauczaniu kierował zainteresowania uczniów ku starożytności, czytał i komentował wraz z nimi dzieła Cezara, Horacego, Liwiusza, Owidiusza, Swetoniusza i innych.

Autor dzieł z różnych dziedzin, prawa, historii, filologii, filozofii, teologii. M.in. z pozycji teologicznych krytykował filozofię Kartezjusza Renati des Cartes modus demonstrandi existentiam Dei per ideam (Metoda Kartezjusza polegająca na wykazaniu istnienia Boga poprzez ideę; Wittenberg 1679). Autor m.in. także De Majestate Principis limitata (O ograniczeniach majestatu władcy; Torunensis 1686), Dissertationes ethicae (Rozważania etyczne; Thorn 1689), Parodia Virgilii Aeneidos libri I, sub titulo: Sors protoplastorum, Germine Davidis correcta (Parodia Eneidy Wergiliusza, t. 1: Los protoplastów, poprawiony nasieniem Dawida; Gedani 1706) czy Epanorthosis Annibalis in publico fletu ridentis (Heroizm Hannibala publicznie ośmieszony; Gedani,1708).

Autor wielu utworów okolicznościowych, m.in. przy wyborach na burmistrzów, na inne godności, czy z okazji ważniejszych wydarzeń Gabriela Bömelna (1703, 1708, 1712, 1723), Johanna Ernsta Schmiedena (1705), Andreasa Borckmanna (1708), Johanna Ernsta von der Lindego (1712), Johanna Gottfrieda Diesseldorfa (1720), Salomona Gabriela Schumanna (1722, 1723), Gottfrieda Bentzmanna (1723). Zaprzyjaźniony z toruńskim lekarzem i profesorem tamtejszego Gimnazjum Akademickiego, Georgiem Peterem Schultzem (1680–1748) w 1714 słał mu z Gdańska (wraz z Gottliebem Schelwigiem) wierszowane gratulacje z okazji ślubu.

Autor epicediów (drukowanych indywidualnie lub w zbiorach) w związku ze śmiercią m.in. burmistrzów Christiana Schrödera (1701), Constantina Ferbera (1704), Constantina Fredera (1707) czy Johanna Ernsta Schmiedena (1707). Swoje epicedia poświęcił także innym osobom, m.in. lekarzowi Christianowi Bucky (druk: 1706).

Wygłaszał również okolicznościowe mowy na ważnych wydarzeniach. Kiedy był jeszcze profesorem w gimnazjum toruńskim, uczcił zwycięstwo Jana III Sobieskiego pod Wiedniem mową Panegyricus Johanni III. Poloniarum regi ob victoriam a. 1683 Turcis prope Viennam ereptam dictus (Panegiryk dla króla polskiego Jana III. za zwycięstwo nad Turkami pod Wiedniem w 1683 roku), w 1691 wygłosił mowę z okazji ślubu królewskiego syna, Jakuba Ludwika Sobieskiego, w 1694 z okazji ślubu królewskiej córki Teresy Kunegundy. Podczas obchodów imienin Marcina Lutra 11 XI 1717 w Gdańsku wygłosił mowę przed wykonaniem specjalnie napisanej z tej okazji kantaty Maximiliana Dietricha Freislicha.

Żonaty od 1689 w Toruniu z Rebekką Zabler (pochowana 16 IX 1735 przy mężu). Pochowany 6 IV 1729 w kościele św. Trójcy w grobie nr 186. Ojciec pięciorga dzieci urodzonych w Toruniu, a po śmierci pochowanych wraz z nim: 1/ Michaela Gottlieba (16 IX 1692 – pochowany 18 VI 1727), 2/ Michaela Theophila, w październiku 1704 zapisanego do przedostatniej klasy (secundy) Gimnazjum Akademickiego, 3/ Eliasa Gottlieba, w grudniu 1705 zapisanego do początkującej klasy Gimnazjum Akademickim, 4/ Jakoba, od 1723 studenta teologii w Lipsku, od 1727 w Halle oraz 5/ Marii Rebekki (pochowana 6 VI 1771 jako panna).

Jego syn Michael Gottlieb od 1699 był uczniem gimnazjum w Elblągu, od 1711 studentem teologii w Wittenberdze, od 1713 w Lipsku, od 25 X 1722 pastorem w Gottswalde (Koszwały), od 2 XII 1726 diakonem gdańskiego kościoła św. Trójcy. Dwukrotnie żonaty, po raz drugi 11 II 1727 w kościele Najświętszej Marii Panny (NMP) z Florentine Renate (pochowana 12 XI 1743 w kościele św. Piotra i Pawła), córką profesora Gimnazjum Akademickiego i kaznodziei kościoła św. Jakuba, Daniela Gradego.

Po jego śmierci utwór żałoby opublikował m.in. pastor kościoła Zbawiciela na Zaroślaku Johann Gottlieb Pfenningk, z Torunia z żałobnym wierszem ku pamięci zmarłego wuja pośpieszył Jacob Zabler (1670–1753). Był ojcem urodzonych w Gdańsku bliźniaków Friedricha Wilhelma i Johanna Andreasa, uczniów Gimnazjum Akademickiego (pierwszy zapisany został 12 IV 1731 do przedostatniej klasy (secundy), drugi 22 VI 1731 do ostatniej klasy (primy)), od 1735 studiujących w Jenie. Friedrich Wilhelm, kiedy kończył naukę w gdańskim gimnazjum, napisał wiersz gratulacyjny z okazji wyboru na ławnika Daniela Gabriela Schlieffa (1735), z kolei Johann Andreas w tym samym roku, będąc już studentem prawa w Jenie, gratulował okolicznościowym wierszem delegacji Rady Miejskiej efektów negocjacji z carycą Anną w sprawie kontrybucji po tzw. wojnie sukcesyjnej. JANSZ

Bibliografia:
Księga przyjęć do prawa miejskiego w Gdańsku 1536–1814, wyd. Andrzej Groth, Ewa Łączyńska-Bartoszek, Dariusz Kaczor, Gdańsk 2019, t. VI, s. 309; t. VII, s. 533.
Księga wpisów uczniów Gimnazjum Gdańskiego 1580–1814, wyd. Zbigniew Nowak i Przemysław Szafran, Warszawa–Poznań 1974, s. 280, 282, 316.
Hoche Richard, Sartorius Johannes, w: Allgemeine Deutsche Biographie, Bd. 30, Leipzig 1890, s. 388.
Hopp Lajos, Egy magyar „Praeceptor Classicus” Danckai Nyomtatványai (Gdańskie tropy węgierskiego „Praeceptor Classicus”), https://mek.oszk.hu/05400/05406/pdf/lengyel_hoppl_dancka.pdf, s. 5.
Kotarski Edmund, Gdańska poezja okolicznościowa XVII wieku, Gdańsk 1993 (przez indeks).
Kotarski Edmund, Gdańska poezja okolicznościowa XVIII wieku, Gdańsk 1997 (przez indeks).
Prätorius Ephraim, Athenae Gedanenses sive commentarius…, Leipzig, 1713, s. 162–165, 219, 234–235.
Prätorius Ephraim, Dantziger-Lehrer Gedächtniβ…, Danzig und Leipzig, 1760, s. 44.
Rhesa Ludwig, Kurzgefaßte Nachrichten von allen seit der Reformation an den evangelischen Kirchen in Westpreuszen angestellten Predigern, Königsberg 1834, s. 59, 96, 111.
Weichbrodt, Weichbrodt Dorothea, Patrizier, Bürger, Einwohner der Freien und Hansestadt Danzig in Stamm- und Namentafeln vom 14.–18. Jahrhundert, Klausdorf–Schwentine 1986–1992, Bd. 1, 212; 4, 190.