MARIENSCHULE

Wersja z 11:11, 31 gru 2022

Marienschule przy Vorstädtischer Graben 18 (ul. Podwale Przedmiejskie), 1910

Kadra szkoły w roku szkolnym 1926–1927; w rzędzie górnym od lewej: Hedwig Gutowski, Alice Laskowski, Klara Wagner, Elżbieta Kubicka, Emma Kolberg, Anna Kriegs, Elisabeth Wierzinski-Kaiser (siostra Maria), Anna Wallerand, Katherina von Kolkow (siostra Paula), Maria Koschewa, Hedwig Bator (siostra Scholastika), w rzędzie dolnym od lewej: Dora Gössmann, Agnes Braun, Anna Thun, Maria Landmann, ks. Vinzent Papenfuss, Anna Maria Semrau, Edmund Beyl

Joseph Rink (1878–1945), wikary w kościele św. Brygidy, katecheta w latach 1906–1911

Marienschule, świadectwo Elżbiety Tretkowskiej, 1917

Uczennice seminarium nauczycielskiego Marienschule,
25 X 1919 roku. Wśród nich Elżbieta Tretkowska (trzecia od lewej w środkowym rzędzie)

MARIENSCHULE, prywatna szkoła ogólnokształcąca ( szkolnictwo). Wyższa szkoła średnia dla dziewcząt z rodzin katolickich z wykładowym językiem niemieckim. W latach 1899–1912 funkcjonowała pod nazwą Marienschule – Katholische Höhere Mädchenschule, następnie jako Marienschule – Katholisches Erziehungsinstitut, Lyzeum, Oberlyzeum, Seminar, Übungsschule. Założona wiosną 1886 roku przez Marię Landmann z pomocą finansową ojca, Ferdinanda Matthiasa Landmanna (1825–1914), kupca z branży szklarskiej, w zakupionej przez niego w tym celu kamienicy z oficyną przy Jopengasse 4 (ul. Piwna). Szkoła była nastawiona na kształcenie w duchu katolickim także uczennic spoza Gdańska (z terenu północnego Pomorza); posiadała internat dla uczennic zamiejscowych. Była jedyną tego typu szkołą w regionie.

Pierwszy rok szkolny trzy klasy wiekowe (razem 39 uczennic) rozpoczęły wiosną 1886. Do 1899 była to już dziewięcioletnia szkoła średnia z klasami wstępnymi (przyjmowano dziewczynki od szóstego do szesnastego roku życia). Program szkolny był dostosowany do państwowych wymogów stawianych tego typu szkołom; uwzględniał obowiązującą doktrynę Kościoła katolickiego w programach wychowania i nauczania (zwiększono liczbę godzin lekcyjnych religii katolickiej). Nadzór nad działalnością placówki sprawował miejski inspektor szkolny, wizytujący szkołę przynajmniej raz w roku. W latach 1892–1918 był nim Rudolf Damus. Od 1891 przy szkole działało trzyletnie seminarium nauczycielskie dla absolwentek szkoły średniej (początkowo z czterema uczennicami, w 1914 już z 22 osobami w wieku 16–19 lat). Po wejściu w życie 18 VIII 1908 ogólnoniemieckiej ustawy o szkolnictwie średnim dla dziewcząt (Reform der höheren Mädchenschulbildung), wprowadzającej nowy system organizacji nauki w dziesięcioletnich szkołach tego typu, Marienschule dostosowała się do jej wymogów. O wydarzeniach szkolnych, programie nauczania, liczbie uczennic, składzie osobowym personelu pedagogicznego oraz jego zamierzeniach informował biuletyn, wydawany od 1889 do 1914 (średnio co dwa lata), w 1889 jako „Programm Marienschule”, następnie jako „Bericht Marienschule”. W zbiorach Polskiej Akademii Nauk Biblioteki Gdańskiej zachowały się biuletyny z lat 1889–1893 i 1899–1914 (sygnatura Od 28825 4o), pozostałe zaginęły.

Rozwój szkoły i zwiększenie liczby uczennic spowodowały, że wczesną wiosną 1899, wykorzystując upadek przestarzałego już hotelu De Berlin ( Hotele. Tabela: Hotele do 1945 roku), mieszczącego się w kamienicach przy Vorstädtischer Graben 18 (ul. Podwale Przedmiejskie) oraz Fleischergasse 90 (ul. Rzeźnicka), Maria Landmann, zaciągając kredyt bankowy i przy pomocy finansowej ojca, nabyła za około 230 000 marek te posesje od kupca Juliusa Brandta (który 12 VII 1898 nabył je za 235.500 marek od poprzednich właścicieli). Pierwszy budynek szkolny przy Jopengasse 4 został sprzedany. W dawnym hotelu, po jego remoncie i adaptacji, utworzono internat Marienschule (w którym czasowo mieszkały też niektóre młode nauczycielki), kierowany do 1927 przez Franziskę Gutkowski (1856–1937), starszą siostrę Marii Landmann. W miejscu rozebranej kamienicy hotelowej przy Fleischergasse 90 powstał w ciągu kilku miesięcy 1899 roku nowoczesny trzypiętrowy otynkowany budynek szkolny z cegły, z bocznym skrzydłem, poświęcony 4 XI 1899. W okresie budowy uczennice przez kilka miesięcy pobierały naukę w mieszczących się w okolicy wynajętych mieszkaniach czynszowych. Nowa szkoła składała się z dwunastu klas na parterze i dwóch piętrach, z dużymi oknami oraz lampami (początkowo gazowymi, po 1900 elektrycznymi); posiadała centralne ogrzewanie, a od 1900 aulę z kaplicą i salę gimnastyczną w bocznym skrzydle. Trzecie piętro zajmowały pomieszczenia pomocnicze, biblioteka i pracownie. Ze względu na brak akt policji budowlanej dotyczących tych obiektów oraz pisanych wspomnień uczennic niemożliwe jest dokładne odtworzenie przeznaczenia poszczególnych pomieszczeń. W szkole średniej i seminarium nauka trwała od 31 do 33 godzin lekcyjnych (czterdziestopięciominutowych) tygodniowo, a w najniższych klasach wstępnych o kilka godzin mniej.

Przez cały okres istnienia szkoły nauczano religii, języka niemieckiego, francuskiego (od siódmej klasy) i angielskiego (od czwartej klasy), historii z elementami historii sztuki, matematyki, przyrody (od siódmej klasy), geografii (od ósmej klasy), śpiewu, rysunku i robót ręcznych. W klasach wstępnych podstawą była nauka pisania, czytania i rachunków. W programie nauczania seminarium były przewidziane trzy godziny lekcyjne pedagogiki tygodniowo. Od 1912 nauka pedagogiki obowiązywała także uczennice Oberlyzeum. Dla uczennic seminarium w 1903 utworzono kończący się egzaminem wyższy kurs, dający uprawnienia do nauczania w szkołach średnich (Abteilung für höhere Mädchenbildung).

Obok pedagogów po studiach uniwersyteckich w szkole pracowały także nauczycielki (obowiązkowo wyznania katolickiego) po studium nauczycielskim przy Marienschule. Od 1908 dziesięcioletnia już szkoła zatrudniała, obok dyrektorki i właścicielki (prowadzącej także zajęcia z języka niemieckiego, geografii i historii), sześciu nauczycieli przedmiotów podstawowych, języków obcych i religii, dziesięć nauczycielek przedmiotów w klasach niższych i trzy nauczycielki przedmiotów uzupełniających, czyli muzyki, robót ręcznych i gimnastyki. Wśród nauczycieli byli głównie katolicy, ale też nieliczne osoby wyznania ewangelickiego (między innymi dr Konrad Lakowitz, nauczyciel przyrody w 1916). W latach 1910–1914 wśród pedagogów byli między innymi Julius Ehlert (historia), dr Andreas Balling (przyroda), Ildefons Rössner (język niemiecki, historia) i Johann Hartung (historia, pedagogika). W 1921 języków obcych w starszych klasach uczyli pedagodzy z innych gdańskich szkół, dr Karl Bechler i Richard Arndt. W okresie 1926–1928 nauczycielem współczesnych języków obcych był późniejszy czołowy gdański działacz NSDAP dr Edmund Beyl. Wśród nauczycieli byli również gdańscy księża, którzy w szkolnej kaplicy odprawiali też msze (o godzinie 7.15 w okresie nauki szkolnej, o 8.30 poza nim). Katechetami byli głównie proboszczowie Kaplicy Królewskiej. W latach 1886–1895 Friedrich Mentzel, między 1896 a 1906 Johannes Behrendt i Franciszek Michalski, w okresie 1891–1893 wikary kościoła św. Brygidy Franz Schröter (1856–1944). W latach 1906–1911 katechetą był Joseph Rink (18 I 1878 – 30 VII 1945), zasłużony badacz historii gdańskiego i pomorskiego szkolnictwa, w 1911 brat właścicielki Josef Landmann (1875–1941), w okresie 1911–1945 prałat Vinzent Papenfuss (1884 Gdańsk – 1959 Gdańsk), autor monografii Geschichte der katolischen Kirche in Danzig (1937), wspierany w 1921 roku przez księdza Johannesa Ohla (1886–1951). Pierwszą komunię uczennice przyjmowały na uroczystej mszy w Kaplicy Królewskiej. Muzyki uczył w latach 1901–1909 organista kościoła św. Ignacego w Starych Szkotach Carl Stanislaus Hanke (1825–1909), a następnie, do 1921 roku, jego zięć Otto Julius Konopatzki.

W szkole pracowały siostry malarza Stanisława Chlebowskiego; w latach 1914–1920 Helena (1888–1977), a w 1914 roku Angelika (1887 – po 1925). W okresie 1925–1930 muzyki uczyła Elżbieta Kubicka. Siostra właścicielki, Johanna Anastasia (1867–1913), prowadziła lekcje geografii i historii do czasu choroby, na którą zapadła w 1910. Robót ręcznych w okresie 1904–1912 i 1918–1945 uczyła siostrzenica Marii Landmann, Florentina Hedwig Gutowski (1880 – po 1950 Ulm w Niemczech), a od 1915 do 1919 bratanica właścicielki (córka Franza), Rosalia Agnes Landmann (1893–1955).

Jesienią 1912 szkole przyznano prawo prowadzenia trzyletniego Oberlyzeum, którego ukończenie umożliwiało uczennicom przystąpienie do egzaminów na studia wyższe. W 1926 szkoła uzyskała uprawnienia do przeprowadzania egzaminów maturalnych, których wyniki zatwierdzane były przez władze państwowe.

W latach 1889–1914 w wyższej szkole średniej (höhere Mädchenschule) uczyły się 2463 uczennice, w Oberlyzeum 278, w seminarium nauczycielskim 410, a od 1910 do niższego seminarium uprawniającego do nauczania w klasach wstępnych uczęszczały 394 osoby. Po ukończeniu seminarium egzamin nauczycielski w latach 1892–1911 zdało 220 absolwentek. Dla kolejnych roczników brak danych statystycznych.

Czesne wynosiło miesięcznie od 3,50 do 7 marek w szkole i 9 marek w seminarium. W 1914 opłacane było za kwartalny okres nauki i wynosiło w klasach ogólnokształcących od 9 do 12 marek, a w Oberlyzeum i seminarium nauczycielskim 40 marek; osoby korzystające z internatu płaciły 50 marek. Liczba uczennic korzystających z internatu z czasem uległa zmniejszeniu, wzrosła natomiast liczba osób, których rodzice opłacali stancje w mieście (w kwaterach prywatnych lub u krewnych). Stawek czesnego po 1914 nie znamy.

W latach 1904–1914 wśród absolwentek Oberlyzeum i seminarium spoza Gdańska przeważały córki nauczycieli, urzędników, właścicieli ziemskich i fabrykantów z Sopotu, Wejherowa, Tczewa, Chojnic, Chełmna nad Wisłą, Starogardu Gdańskiego, a nawet z Olsztyna, Kętrzyna i Pieniężna.

W okresie I wojny światowej część pomieszczeń szkolnych (tak jak i w innych gdańskich szkołach) została zaadaptowana na wojskowy szpital polowy (Hilfslazarett powstały w 1916).

Do I wojny światowej uczennice obowiązywał ubiór szkolny składający się z granatowej spódnicy, białej bluzy z kołnierzem, ciemnego krawata zakończonego owalnym medalionem z literą M oraz ciemnej czapki z metalową literą M. W czasie wojny i w pierwszych latach po niej tolerowano także inne ubiory dziewcząt, a po 1920 zrezygnowano z określonego regulaminem wzoru ubrania.

W ostatnim roku pracy w szkole Marii Landmann – od jesieni 1926 do marca 1927 – oprócz niej pedagogami byli: katecheta ks. Vinzent Papenfuss, nauczyciel języków obcych dr Edmund Beyl oraz nauczycielki Dora Gössmann, Anna Thun, dr Maria Anna Semrau (1877–1945), córka lekarza Paula Franza Semraua, radna miasta Gdańska w kadencjach 1924–1931, Alice Laskowski, Klara Wagner, Elżbieta Kubicka, Emma Kolberg, Anna Kriegs, dr Anna Wallenrod, Katharina von Kolkow (rysunki), Elisabeth Kaiser-Wiercinski, dr Hedwig Bator, Maria Koschewa i Hedwig Gutowski (prace ręczne).

Rezygnacja Marii Landmann z dalszego prowadzenia szkoły wiosną 1927 była spowodowana zarówno powojennym kryzysem gospodarczym, w tym dewaluacją pieniądza, jak i wiekiem oraz chorobą właścicielki. Poszukiwano nowego właściciela mogącego zapewnić utrzymanie katolickiego charakteru szkoły. W 1925 i 1926 prowadzono korespondencję w tej sprawie z biskupem Wilhelmem Berningiem (1877–1955), ordynariuszem diecezji w Osnabrück (Dolna Saksonia), na której terenie znajdował się duży klasztor sióstr Federacji Urszulanek Języka Niemieckiego (Föderation deutschsprachiger Ursulinen) w Haselünne, prowadzący od 1854 duże gimnazjum dla dziewcząt (Höhere Töchterschule).

Koszt sprzedaży szkolnych posesji na Starym Przedmieściu właścicielka wyceniła na 110.000 marek. Na prośbę biskupa Berninga, który nie posiadał funduszy na zakup gdańskiej szkoły, jak i kierownictwa Federacji Urszulanek Języka Niemieckiego, rozeznanie w sprawie możliwości zakupu szkoły i założenia klasztoru prowadzącego zakład szkolny robiły w 1926, w czasie wizyty w Gdańsku, siostry z klasztoru w Berlinie (Berlin-Lichterfelde, Lindenstrasse 39). W złożonym raporcie podkreślały, że hipoteka posesji była obciążona kwotą 50.000 gdańskich guldenów w złocie – co miało duże znaczenie przy określaniu kosztów nabycia obiektów – a szkoła i jej budynki umożliwiają założenie gdańskiego klasztoru. 7 II 1927 została powołana specjalna komisja pod przewodnictwem prezesa katolickiej Partii Centrum w II Wolnym Mieście Gdańsku (WMG), ks. Antona Sawatzkiego, która miała dokonać inwentaryzacji majątku szkoły przed jej sprzedażą. Z powodu braku źródeł nie można określić, kto ostatecznie pokrył koszty (i jak wysokie one były) nabycia szkoły i posesji przez siostry urszulanki. Przypuszcza się, że nabywcą była centrala Federacji Urszulanek, która zaciągnęła kredyt bankowy w wysokości około 100.000 marek.

Urszulanki przejęły prowadzenie szkoły, zachowując jej nazwę, 1 IV 1927. W sierpniu tego roku decyzję o zmianie właściciela zatwierdziła władza zwierzchnia szkoły, którą w latach 1921–1939 był Wydział do Spraw Nauki, Sztuki i Oświaty (Senatsabteilung für Wissenschaft, Kunst und Volksbildung) Senatu II WMG. Wsparł on też szkołę dotacją w wysokości 10.000 gdańskich guldenów. W mieszkaniu po Marii Landmann urszulanki założyły klasztor, poszerzony następnie o szkolny internat. Kierownictwo szkoły powierzono matce przełożonej klasztoru Josefie Agnes Breme (1885–1964). Wraz z nią w marcu 1927 przybyły z Berlina siostry Hedwig Valder (ur. 1897) oraz ucząca matematyki i przyrody Maria Schmidt (ur. 1878), mająca także dużą praktykę pedagogiczną oraz uprawnienia państwowe do nauki języka niemieckiego i historii. Po 1930 zastąpiły je urszulanki: Ambrosia Becker, Hedwig Bator (siostra Scholastika), Katherina von Kolkow (siostra Paula), ucząca w 1939 rysunków, i Clotilda Goebel. Szkoła, której programu nie zmieniono, w dalszym ciągu bazowała na żeńskim personelu, pracowały tu osoby tak z wyższym wykształceniem, jak i po studium nauczycielskim. W latach 1935–1939, oprócz katechety, w szkole pracował tylko jeden mężczyzna – dr Oscar Steigerwald z Sopotu, nauczyciel współczesnych języków obcych. Liczba uczennic wynosiła około 400–450 dziewcząt rocznie, a więc tyle, ile mogły pomieścić szkolne klasy. Według danych Senatu II WMG w pozostałych czterech prywatnych gdańskich szkołach średnich dla dziewcząt w 1925 na 1656 uczennic tylko 333 były wyznania katolickiego.

W 1929 likwidacji uległo prowadzone przez szkołę seminarium nauczycielskie, przejęte przez gdańską Technische Hochschule. 27 I 1940 szkoła została zamknięta decyzją hitlerowskich władz miejskich, urszulanki pozbawiono prawa do nauczania, choć do 1945 były właścicielkami obiektów szkolnych.

W latach 1940–1945 w miejsce Marienschule w budynku przy Fleischergasse 90 działała Luisenschule, państwowa wyższa średnia szkoła dla dziewcząt (Luisenschule – Staatliche Oberschule für Mädchen), kierowana od 1 III 1940 do 3 IX 1942 przez dr. Karla Mochowa (1890 – po 1945). Większość byłych uczennic Marienschule skorzystała z możliwości kontynuowania nauki w nowej szkole. Z pedagogów pracujących w Marienschule w 1939 pozostali tylko dr Oscar Steigerwald, Elisabeth Grabe, Josefa Ptach, nauczycielka muzyki Ursula Rudolf, nauczycielka robót ręcznych Hedwig Gutowski oraz katecheta ks. Vinzent Papenfuss. Pozostali nowo zatrudnieni nauczyciele łączyli zajęcia w tej szkole z pracą w innych gdańskich placówkach oświatowych. Częściowo zmieniony został program nauczania, religia katolicka przestała być przedmiotem obowiązkowym; uczęszczanie na katechezę zależało od wyboru uczennic. W styczniu lub lutym 1945, w ramach przygotowań władz Gdańska do obrony miasta, większość uczennic pod opieką pedagogów ewakuowano na teren Powiśla, do szkolnych budynków, skąd powróciły do rodzin w kwietniu. Budynki szkoły zostały zniszczone w czasie działań wojennych w marcu 1945. MrGl