KOSMA, fabryka czekolady

Wersja z 16:20, 4 paź 2022

Folder reklamowy fabryki Sarotti AG (u dołu po prawej tramwaj na Hauptstraße, obecnej al. Grunwaldzkiej), 1924

Reklama firmy Sarotti

Reklama firmy Sarotti, 1927

Znak firmowy Kosmy AG z charakterystycznym wizerunkiem marynarza, 1930

Znak firmowy Kosmy AG z charakterystycznym wizerunkiem marynarza, 1939

KOSMA AG (Aktiengesellschaft), fabryka czekolady i wyrobów cukierniczych w Gdańsku-Wrzeszczu, działająca w miejscu, gdzie dziś znajduje się powstała w 2007 Galeria Bałtycka. Wcześniej: Schneider & Company, Danziger Chocoladen-, Cacao-, Marzipan- und Zuckerwaren-Fabrik (1893–1915), Nordeutsche Schokoladenfabrik Schneider & Company GmbH (1915–1922), Sarotti AG (1922–1929); od 1951 część składowa Zakładów Przemysłu Cukierniczego „Bałtyk”.

Pierwotnie firma Schneider & Company mieściła się na Głównym Mieście przy Hundegasse 47/48 (ul. Ogarna). Jej właścicielem na przełomie XIX i XX wieku był Jakob Moritz Cohn, zamożny kupiec i przedsiębiorca gdański żydowskiego pochodzenia, w latach 1910–1916 członek Zgromadzenia Reprezentantów Gminy Synagogalnej. Punkty sprzedaży wyrobów czekoladowych i cukierniczych tej spółki mieściły się w różnych okresach przy Langgasse 54 (ul. Długa), Breitgasse 29 (ul. Szeroka), Lange Brücke 5/6 (Długie Pobrzeże), Kohlengasse 8 (ul. Węglarska), Kohlenmarkt 35 (Targ Węglowy), Altstädtischer Graben 101 (ul. Podwale Staromiejskie), później przy tej samej ulicy pod nr 90/91.

1 IV 1904 Jacob Moritz Cohn przeniósł biuro i siedzibę firmy do lokalu w kamienicy we Wrzeszczu przy Hauptstraße 65 (al. Grunwaldzka, po zmianie numeracji w okresie międzywojennym – nr 149), gdzie również zamieszkał. 1 VII 1904 przeniósł do Wrzeszcza także fabrykę; wejście do niej znajdowało się początkowo od strony Labesweg (ul. Lelewela), po przekształceniach zabudowy w tym rejonie i zmianach nazwy kolejno – Ringstraße, Magdeburgerstraße, od 1945 – ul. Kościuszki.

Początkowo firma Schneider & Company wynajmowała przy Labesweg część posesji o numerze 1A, po rozbudowie kompleksu fabryki od 1914 podawano jako adres zakładu wyłącznie nr 2D. Budynki fabryki tworzyły rodzaj czworoboku, którego zewnętrzne skrzydła zajmowały hale produkcyjne oraz maszynownia z charakterystycznym wysokim kominem. Skrzydła wewnętrzne, głównie z magazynami i wozowniami, przylegały do oficyn kamienic na rogu Hauptstraße i Labesweg. Na teren zakładu można było wejść również od strony efektownej architektonicznie kamienicy z biurem (i szyldem) firmy przy Hauptstraße 65. Ostateczny kształt kompleks budynków fabrycznych uzyskał na początku lat 20. XX wieku. W 1907 zakład zatrudniał 61 pracowników, niektórzy z nich (np. „Bonbonkocher” – cukiernik Flick), mieszkali również przy Hauptstraße 65.

W 1908 współwłaścicielem Schneider & Company został Eugen Post, kupiec zamieszkały przy Jopengasse 14 (ul. Piwna), w latach 1900–1902 prokurent firmy z tej samej branży: J. Loewenstein (Schokoladen- und Kakaofabrik) przy Mausegasse 6 (ul. Owsiana) na Spichlerzach. W 1915 Eugen Post przeniósł się do mieszkania Jacoba Moritza Cohna przy Hauptstraße 65, Cohn zaś zamieszkał w sąsiedztwie fabryki, przy Eschenweg 4 (ul. Jesionowa), i po zakończeniu kadencji w Zgromadzeniu Reprezentantów Gminy Synagogalnej wycofał się z czynnej działalności społecznej i gospodarczej (od 1916 był rentierem, zmarł w 1937).

W 1915 prowadzone przez Eugena Posta przedsiębiorstwo zmieniło nazwę na Norddeutsche Schokoladenfabrik Schneider & Company GmbH, stało się więc spółką z ograniczoną odpowiedzialnością i rozszerzyło działalność na północne Niemcy. W latach 1920–1922 wspólnikiem Eugena Posta był Salomon Julius Jewelowski.

Po wycofaniu się Salomona Jewelowskiego z zarządu spółki Norddeutsche Schneider & Company GmbH zostało w 1922 roku przejęte, wraz z budynkami we Wrzeszczu, przez niemiecką spółkę akcyjną z Berlina-Tempelhof (Schöneberg) – Sarotti AG. Jednym z głównych udziałowców tej spółki był Anton Kanold, szwedzki biznesmen pochodzenia niemieckiego, dysponujący siecią fabryk czekolady w Szwecji, Niemczech, Czechosłowacji, Włoszech, Francji, Danii i (po odzyskaniu niepodległości) także w Polsce. Sarotti AG nie było jedynym gdańskim przedsięwzięciem Antona Kanolda w tej branży. W latach 1924–1925 założył Danziger Schokoladenfabrik Kanold przy Weidengasse 35/38 (ul. Łąkowa), w dawnym budynku Fabryki Karabinów. Berlińska fabryka czekolady Sarotti AG uchodziła za jedną z największych w tej branży na świecie. Jej asortyment był o wiele szerszy, obok wyrobów cukierniczych i czekoladowych obejmował między innymi likiery, desery, a nawet artykuły sportowe, w tym kości do gry. Gdańska firma o tej nazwie, która zainaugurowała działalność 1 VII 1922, skupiała się na produkcji czekolady i wyrobów cukierniczych i od samego początku zyskała dużą samodzielność, osobny zarząd i kapitał zakładowy.

Budynki fabryki w dalszym ciągu lokalizowano przy Labesweg 2D (w 1927, po zmianie przyporządkowania posesji wraz z rozbudową Wrzeszcza był to adres Ringstraße 5C, od 1930 Ringstraße 5B, następnie Magdeburgerstraße 5B), biuro mieściło się przy Hauptstraße 65 (od 1934 Adolf-Hitler-Straße nr 149). Punkt sprzedaży wyrobów początkowo mieścił się przy Große Wollwebergasse 12 (ul. Tkacka), od 1928 przy Kohlenmarkt 34. Eugen Post pozostał we władzach gdańskiej spółki do śmierci 21 IV 1923. Innym kluczowym członkiem zarządu był od 1922 do 10 VI 1925 kupiec Conrad Marx, po śmierci Posta krótko dyrektor Sarotti AG w Gdańsku, jednocześnie (w 1924) członek zarządu Danziger Privat-Aktien Bank, zamieszkały we Wrzeszczu przy Hauptstraße 59. Salomon Julius Jewelowski zachował sobie natomiast miejsce w radzie nadzorczej.

W początku lat 20. XX wieku działalność Sarotti AG napotykała typowe dla tego okresu trudności, związane z gospodarczym kryzysem II Wolnego Miasta Gdańska pierwszych lat powojennych, a zwłaszcza z galopującą inflacją. 10 II 1923 kapitał zakładowy podniesiono z 44 mln do 132 mln marek. 30 VIII 1923 wynosił on już 400 mln marek. W sierpniu 1923 ustanowiono prokurę, a pierwszym prokurentem został Werner Rümpler z Wrzeszcza. W kwietniu 1925 zastąpił go w tej funkcji Walther Horra (do stycznia 1927). Przez krótki okres, od stycznia 1927 do maja 1928, funkcję prokurenta pełnił sam Anton Kanold, dysponujący, obok berlińskiego, także gdańskim adresem (przy Hauptstraße 68, następnie w 1926 – nr 139, zawsze w bezpośrednim sąsiedztwie fabryki), jednocześnie w tym samym czasie wymieniany jako członek zarządu Sarotti AG w Gdańsku. W lutym 1925 na czele zarządu, jako dyrektor spółki, stanął dr Hans Kossmann, wcześniej członek jej rady nadzorczej, zamieszkały w Sopocie przy Charlottenstraße 17 (ul. Lipowa), podczas II wojny światowej przy Hubertusallee 16 (ul. Abrahama), odtąd reprezentujący firmę na zewnątrz i – jako współwłaściciel – mający coraz większy wpływ na politykę ekonomiczną przedsiębiorstwa.

Po stabilizacji gdańskiej waluty Zgromadzenie Wspólników Sarotti AG ustaliło 27 IX 1924 wysokość kapitału zakładowego na 1,25 mln guldenów. Bilans otwarcia w spółce akcyjnej dla 1924 zawierał się w kwocie około 1,414 mln guldenów, a zamknięcia – około 1,702 mln guldenów. Firmę stać było w kwietniu 1925 na wypłacenie 10% dywidendy. Jeszcze lepszy był rok 1925, kiedy obroty sięgnęły łącznie 2,228 mln guldenów. Jednak w kolejnych latach parametry finansowe spółki wyraźnie się obniżyły i zaczęły podlegać okresowym fluktuacjom (kwoty bilansów w zaokrągleniu: w 1926 – 1,664 mln guldenów, w 1927 – 1,483 mln, w 1928 – 1,742 mln).

W październiku 1928 gdańska spółka Sarotti AG wypromowała nowy znak firmowy „Kosma” z charakterystycznym wizerunkiem marynarza. Na Zgromadzeniu Wspólników 5 VIII 1929 podjęto decyzję o zmianie nazwy firmy z Sarotti AG na Kosma AG. Wydaje się, że nowa nazwa nawiązywała do nazwiska dr Hansa Kossmanna, który w tym czasie musiał również zwiększyć swoje udziały w Sarotti AG i w dalszym ciągu pełnił funkcję dyrektora gdańskiej spółki. W radzie nadzorczej Kosma AG zasiadali ponadto Karl Kossmann (1934), Kurt Kossmann (1937, 1938) – właściciele apteki w Berlinie-Friedenau oraz Charlotte Thomas, z domu Kossmann, z Berlina-Charlottenburga. Prokurentem w latach 1928–1934 był Paul Gedicke, a 6 V 1936 prokurę powierzono po raz pierwszy kobiecie, pannie Elli Nickel.

Kosma AG produkowała wówczas między innymi czekolady deserowe i mleczne. Początkowo zmiana nazwy firmy wpłynęła korzystnie na jej obroty, w 1929 bilans wyniósł 1 953 361 guldenów, jednak już w 1930 spadł ponownie do kwoty 1 461 813 guldenów. Prawdziwe załamanie rentowności, związane zapewne z ogólnoświatowym kryzysem gospodarczym (po „czarnym czwartku” 24 X 1929) nastąpiło w 1931. Aktywa i pasywa zbilansowały się wówczas w kwocie zaledwie 779 827 guldenów, ustępując znacząco rachunkowi zysków i strat za ten rok (1 131 030 guldenów). Grunt i budynki fabryki obciążono hipoteką, to samo uczyniono z maszynami.

Aby ratować przedsiębiorstwo Zgromadzenie Wspólników podjęło 12 IX 1932 decyzję o obniżeniu kapitału zakładowego z 1,25 mln do 500 tysięcy guldenów. Stosownie do tego z początkiem 1933 nastąpiła również redukcja wartości akcji w stosunku 5:2. W kolejnych latach bilans spółki nigdy już nie przekroczył miliona guldenów (1932 – 767 565, 1933 – 698 298, 1935 – 670 075), mimo pewnej zwyżki obrotów w ostatnich latach przed wojną (1936 – 740 929, 1937 – 810 875) ostatecznie w 1938 wynosił 710 785 guldenów.

Lata II wojny światowej pogłębiły sytuację kryzysową. Produkcja czekolady i wyrobów cukierniczych uległa ograniczeniu i wzmożonej kontroli ze strony hitlerowskich władz. W marcu 1945 roku, już po zajęciu Gdańska przez Rosjan, pożar strawił siedzibę biura spółki przy Adolf-Hitler-Straße 149 i część obiektów fabrycznych, jednak hale produkcyjne w zewnętrznych skrzydłach, przylegających do ul. Kościuszki, ocalały, choć uległy rozszabrowaniu. Na dawnej Hauptstraße, przemianowanej na al. Grunwaldzką, nie odbudowano północnej pierzei, w tym również przedwojennej siedziby biura spółki Kosma AG, miejsce po niej wykorzystując po 1947 na poszerzenie ulicy. Decyzją Ministra Przemysłu Rolnego i Spożywczego z 9 XII 1949 uruchomioną już fabrykę Kosma AG przy al. Grunwaldzkiej 149 przejęto na własność państwa. Jak określono w rozporządzeniu, przedmiotem jej działania była wówczas „produkcja cukrów”. Fabrykę włączono do utworzonego 8 VIII 1949 przedsiębiorstwa Gdańskie Zjednoczenie Fabryki Cukrów i Czekolady, na bazie którego w 1951 powstały Zakłady Przemysłu Cukierniczego „Bałtyk”. Obiekty fabryczne przy ul. Kościuszki 5B zostały ostatecznie wyburzone w związku z budową centrum handlowego Galeria Bałtycka (2007). SK