JUDAICA GDAŃSKIE W MUZEUM ŻYDOWSKIM W NOWYM JORKU

Wersja z 18:54, 2 maj 2021

JUDAICA GDAŃSKIE W MUZEUM ŻYDOWSKIM W NOWYM JORKU, zbiór ponad 300 obiektów, które do 1939 roku znajdowały się w gdańskiej Wielkiej Synagodze. To jedna z niewielu miejskich kolekcji judaików na świecie. Zbiory zostały ewakuowane z Gdańska i 26 VII 1939 trafiły do Żydowskiego Seminarium Teologicznego w Nowym Jorku, w którym od 1904 działało Muzeum Żydowskie. Kolekcja obejmuje przedmioty ceremonialne (zarówno synagogalia, jak i przeznaczone do kultu domowego), zwoje, książki, gobeliny, tkaniny i inne pamiątki.

Zbiory gdańskich judaiców obejmują 127 przedmiotów podarowanych Wielkiej Synagodze przez Lessera Giełdzińskiego 10 I 1904, przedmioty stanowiące wyposażenie Wielkiej Synagogi oraz zlikwidowanych synagog w Starych Szkotach, we Wrzeszczu, na ul. Szerokiej i ul. Szopy. Część zbiorów nie zidentyfikowano, prawdopodobnie są to pamiątki przekazane przez prywatne osoby, które chciały wysłać je w bezpieczne miejsce.

Przedmioty ceremonialne wchodzące w skład kolekcji zostały w większości wykonane przez złotników chrześcijan pochodzących z Gdańska lub innych miast Prus Królewskich (Żydzi nie mogli być członkami cechów rzemieślniczych), np. Johanna Gottlieba Stegmanna, Wilhelma Rathsa, Carla Moritza Stumpfa, Johanna Gottlieba Ulricha. Poza przedmiotami autorstwa lokalnych twórców kolekcja obejmuje dzieła wykonane przez złotników między innymi z Berlina, Norymbergi, Wrocławia i Warszawy. Wśród nich znajdują się przedmioty typowe np. jady, chanukije, tasy, balsaminki czy srebrne skarbony, ale są też obiekty wyjątkowe: ślubna sofa, sefardyjska korona na Torę z Bolzano, miniaturowy aron ha-kodesz, pełny zestaw naczyń do obrzezania czy duże puchary kiduszowe.

Po sprzedaży w 1938 roku terenów należących do synagogi oraz cmentarza podjęto decyzję o konieczności zabezpieczenia zbiorów. Kolekcja została ewakuowana z miasta dzięki staraniom gdańskiej społeczności żydowskiej we współpracy z American Jewish Joint Distribution Committee. 21 I 1939 prezydent policji II Wolnego Miasta Gdańska (WMG) wydał zgodę na wywóz „żydowskich przedmiotów ceremonialnych” (der jüdischen Kultgeräte) do Stanów Zjednoczonych, pod warunkiem że uzyskane w ten sposób pieniądze zostaną przeznaczone na emigrację Żydów z Gdańska. Zgodnie z życzeniem gdańskiej społeczności żydowskiej przedmioty te miał być przechowywane w Nowym Jorku przez 15 lat. Gdyby po tym czasie w Gdańsku nie było wolnych, bezpiecznych Żydów, kolekcja miała pozostać w Stanach Zjednoczonych i być wykorzystana w celach edukacyjnych. Zbiory zostały zapakowane w 10 dużych skrzyń i w lipcu 1939 roku trafiły do Nowego Jorku. DOK

Bibliografia:
Opracowania:
Danzig 1939. Treasures of a Destroyed Community, ed. Sheila Schwartz, Detroit 1980. Domańska H., Żydzi znad Gdańskiej Zatoki, Warszawa 1997. Jastrzembska-Olskowska I., Lesser Giełdziński (1830–1910). Kolekcjoner, [w:] Wokół Wielkiej Synagogi w Gdańsku, red. E. Barylewska-Szymańska, Gdańsk 2019. Rejduch-Samkowa I., Lesser Giełdziński – kolekcjoner judaików i prekursor muzeów w Polsce, „Porta Aurea. Rocznik Zakładu Historii Sztuki Uniwersytetu Gdańskiego” 1994, t. 3, s. 161–187.