ZJEDNOCZONE MIASTO CHEŁM

Aktualna wersja na dzień 18:23, 1 wrz 2024

Herb Zjednoczonego Miasta, u góry, z lewej dla patrzącego: św. Piotr z kluczem (Chełm), z prawej dla patrzącego: głowa wołu z pierścieniem w nozdrzach i kapelusz kardynalski (Siedlce), u dołu, z lewej dla patrzącego: sześcioramienna gwiazda w otoczeniu mniejszych (Stare Szkoty), z prawej dla patrzącego pastorał z mieczem pod mitrą biskupią (Święty Wojciech)

Plan miasta Chełma z lat 1772-1793 (rekonstrukcja orientacyjna ze względu na przerwanie ciągłości zabudowy po wojnach napoleońskich): Am Schanzeberg (Na Górze Szańcowej) – nie istnieje; Dienergasse (Neue) (Służebna) – nie istnieje; Eychengasse (Dębowa) – początek ul. Na Zboczu; Gr. Mühlengasse (Wielkie Młyny) – ul. Odrzańska; Gr. Totengasse (Wielka Cmentarna) – ul. Zielonogórska; Grundgasse (Gruntowa) – ul. Stoczniowców; Hintergasse (Tylna) – nie istnieje; Johannisgasse (Świętojańska) – nie istnieje; Judengang (Żydowski Przełaz?) – częściowo ul. Cmentarna; Kämmereigang – nie istnieje; Kämmereigang nach dem Brunnen (Komorniczy Przełaz do Studni?) – nie istnieje; Kehrwiedengasse Koszykarska?, Plecionkarska?) – ul. Cmentarna; Kl. Mühlengasse (Małe Młyny) – częściowo ul. Bpa Andrzeja Wronki; Kl. Totengasse (Mała Cmentarna) – ul. Dokerów; Klostergasse (Klasztorna) – ul. Hirszfelda; Langgasse (Długa) – ul. Lubuska; Stolzenberger, Weinbergstrasse (Stolcenberska (Chełmska), Winnica) – ul. Cienista; Strohgasse (Słomiana) – ul. Reformacka; Töpfergasse (Garncarska) – nie istnieje

ZJEDNOCZONE (Kombinowane) MIASTO CHEŁM (Königlich-Preußische Immediatstadt Stolzenberg, też: Vereinigte Vorstädte von Danzig lub Kombinierte Städte). Po pierwszym rozbiorze Rzeczypospolitej Prusy zagarnęły ziemie dookoła Gdańska. Ówczesny król pruski Fryderyk II, chcąc zmarginalizować wiodącą w regionie pozycję Gdańska, w listopadzie 1772 ogłosił powstanie konkurencyjnego miasta Chełm, obejmującego Chełm, Stare Szkoty, Siedlce i Święty Wojciech.

Miasto miało wszystkie cechy prawne i urzędy ówczesnych jednostek miejskich, a więc: burmistrzów, urząd pocztowy, akcyzę, cło, herb, obywatelstwo miejskie itd. Radę miejską powołano w 1774 i tak jak w większości miast państwa pruskiego była obsadzana przez królewskie władze. Pierwszymi burmistrzami byli: Christian Müschlin i Dähncke, Bützow, w 1797 notowani na tym urzędzie byli: Christian Müschlin, Carl Gottlieb Leupold i Johann Gottlieb Walther. W rok po założeniu mieszkało w nim 10 951 osób, w tym około 500 menonitów. W 1792 liczba mieszkańców spadła do około 6000, w 1806 wzrosła do 8213, w końcu 1813 liczyła już jednak tylko około 500 osób.

Na terenie miasta funkcjonowała parafia ewangelicka oraz katolicka (na Starych Szkotach), a także zakon braci miłosierdzia (Stare Szkoty) i reformatów (Chełm) oraz szpital. W nawiązaniu do Gdańska główną ulicę nazwano Langgasse, czyli Długa (w 1940 Stolzenberger Langgasse, 1942 Stiftswinkel, obecnie ul. Lubuska), inne, najważniejsze nosiły nazwy: Świętojańska (na północ od Długiej), Klasztorna, Słomkowa, Młyńska i Garncarska (obecnie ul. biskupa Andrzeja Wronki, Odrzańska i inne).

Ratusz, którego górne piętro pełniło od 1784 zarazem funkcje kościoła ewangelickiego, zlokalizowany był na trójkątnym rynku u zbiegu ul. Gruntowej (ul. Stoczniowców), Klasztornej (następnie część Am Stolzenberger Klostergarten, ul. Hirszfelda) i Słomianej (następnie część Am Stolzenberger Klostergarten, ul. Reformacka). Pastorami byli Carl Friedrich Richter (1784–1792) i Hans Wilhelm Horn (1792–1801), funkcję drugiego pastora pełnił August Christian Bette (1788–1808). Od 1773 organizatorem poczty miejscowej oraz połączeń z innymi miastami pruskimi był Tobias Christian Uhl (1743–1795). W związku z powstaniem tego miasta zmieniła się trasa linii pocztowej ( poczta) Berlin–Królewiec, która omijała Gdańsk i zatrzymywała się na Chełmie, budynek poczty znajdował się przy tzw. Bramie Dolnej (Untertor), zamykającej dostęp do Chełmu od strony północno-wschodniej i Nowych Ogrodów.

Na zachód od klasztoru reformatów powstał budynek akcyzy, obok klasztoru funkcjonowała wielka sala służąca do wystawiania sztuk teatralnych. Wybudowano też tzw. Bramę Palową (Pfahltor), zamykająca wjazd do miasta od południa, tuż przed Żydowską Górą. Ośrodek w krótkim czasie wyspecjalizował się w rzemiośle, m.in. w produkcji pasów polskich, pieców kaflowych, cegieł, wełny (w 1792 odnotowano 448 wełniarzy), towarów z jedwabiu, naczyń kuchennych i ubrań. Na terenie miejskim produkowano także potaż, wino i piwo, a w pobliżu wydobywano bursztyn. Produkcję popierały Prusy, m.in. niższymi stawkami podatkowymi, a towary były wysyłane głównie do Berlina, Magdeburga, Frankfurtu nad Odrą i innych miast niemieckich, także do Holandii i Francji.

Znajdowały się tu również szkoły, ewangelicko-luterańska, elementarna (katolicka) oraz po 1793 wojskowa, powiązana ze stacjonującym tu okresowo regimentem pruskiej piechoty. Oddziałami tymi dowodzili von Sydow, od 1773 von Tümpling, a od 1777 von Pirch. W sierpniu 1773 wydano specjalny akt dla zamieszkałych głównie na Chełmie około 400 Żydów. W jednym z domów urządzili oni synagogę. Od 1775, na podstawie specjalnego przywileju, organizowano w Starych Szkotach konkurencyjny dla Gdańska jarmark dominikański.

Rozwój miasta został zahamowany po drugim rozbiorze Polski, gdy Prusy zajęły Gdańsk i szlaki komunikacyjne powróciły na swoje dawne drogi. Rejon Kombinowanego Miasta włączono w 1807 do I Wolnego Miasta Gdańska, poddając go kontroli dwóch gdańskich senatorów. Koniec istnienia miasta przypadł na czasy napoleońskie, kiedy to rosyjskie oblężenie doszczętnie zniszczyło jego zabudowę. 14 II 1814 pruska komisja organizacyjna włączyła jego tereny do miasta Gdańska. PP