GRUNAU SIMON, dominikanin, kronikarz

Aktualna wersja na dzień 19:09, 27 gru 2022

SIMON GRUNAU (około 1455–1470 Tolkmicko – 1529/1530 lub 1537 Gdańsk/Elbląg?), dominikanin, kronikarz. Wywodził się z pospólstwa, miał styczność z ustną relacją o tradycjach oraz obyczajach rdzennych mieszkańców Prus i utożsamiał się z nimi, lecz nie z autochtonami, w stosunku do których miał poczucie wyższości.

Jego macierzystym konwentem był klasztor w Elblągu, do którego wstąpił około 1470, w latach 1483–1502 kierował tamże studium zakonnym i był lektorem. Dużo podróżował. Niedawne badania (Sławomir Zonenberg, 2010) kwestionują co prawda jego studia w Padwie (1480–1483), jednak podkreślają gruntowne i wszechstronne wykształcenie. W 1502 przybył do Gdańska, gdzie w 1505 został powołany na stanowisko lektora w miejscowym klasztorze dominikańskim, podobnie jak później dwukrotnie (1512, 1514) w czasie swego pobytu w konwencie legnickim (1512–1517). W tym czasie był także członkiem kapituły prowincjalnej w Łowiczu (1514). Od 1517 z powrotem w konwencie gdańskim na stanowisku lektora. W tym samym roku, na zamówienie gdańskiej Rady Miejskiej (za inspiratorów uważa się Philipa Bischofa, Eberharda Ferbera, Heinricha Wisego i Gregora Brandta) przystąpił do pisania kroniki, mającej wykazać charakter rządów krzyżackich w Prusach i między innymi uwolnić Gdańsk od zarzutu zdrady Zakonu w okresie wojny trzynastoletniej. Wobec zmiany sytuacji politycznej od 1521 pisał ją z własnej inicjatywy.

Niedługo potem prawdopodobnie także kaznodzieja generalny, pełniący posługę na terenie całej prowincji, obszar jego nauczania rozszerzyła wyprawa do Rzymu (1520), gdzie za łapówkę miał uzyskać pozwolenie na głoszenie kazań w każdej diecezji, niezależnie od miejscowego biskupa. Jego znajomość terminów i dokumentów prawniczych wskazuje, że pełnił również funkcję biegłego w sądzie inkwizycyjnym. Od 1522 przebywał na placówce dominikańskiej w Królewcu, gdzie zetknął się z naukami Marcina Lutra, zaś w 1524 był świadkiem pojawienia się myśli luterańskiej w Toruniu i szybkiego pozyskiwania przez nią zwolenników. Prawdopodobnie 17 IV 1526 przybył wraz z wojskiem i orszakiem króla Zygmunta Starego do Gdańska. Ostatnie lata życia spędził tamże lub w Elblągu. Najpóźniej datowanym wydarzeniem w jego kronice jest informacja o Zygmuncie Auguście jako władcy Polski. Nie jest jasne jednak, czy była to wzmianka o jego elekcji (12 XII 1529) czy koronacji (20 III 1530) – stąd rozbieżności co do pierwszej wersji daty jego śmierci.

Kronika Pruska (Cronika und beschreibung aller lüstlichen, nützlichsten und waren historien des namenkundigen landes Zu Prewssen), w 24 traktatach, opisując dzieje Prusów i ich krainy, stopniowo podbijanej przez zaborczych sąsiadów, ukazuje autora i jego początkowych inspiratorów jako przeciwników krzyżackiego panowania w Prusach i stronników Korony Polskiej, a jego samego także jako zaprzysięgłego wroga reformacji. Jej negatywne skutki przypisuje „diabelskiej” polityce wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego Albrechta Hohenzollerna, zakończonej wojną z Polską w latach 1519–1521 ( oblężenie Gdańska w 1520). Kronikarz nazywa ją „wojną frankońską”, nawiązując do miejsca urodzenia Hohenzollerna (Ansbach, Frankonia) i kończy tym wydarzeniem pierwszą redakcję Kroniki (22 traktaty). Druga redakcja (maj 1521 – lato 1526) zawiera dodatkowe dwa traktaty (XXII–XXIII, przy czym poprzedni XXII stał się XXIV) mówiące o upadku Prus wskutek reformacji, trzecia redakcja (grudzień 1526 – grudzień 1529/luty 1530) to kontynuacja traktatu XXIII od §146, o podobnym jak druga antyreformacyjnym charakterze. Autograf Kroniki Pruskiej nie zachował się, zaś jej pełne wydanie Maxa Perlbacha, Rudolfa Philippiego i Paula Wagnera bazowało na pozostałych rękopisach poszczególnych redakcji, ich odpisach lub fragmentach, pochodzących z końca XVI, względnie XVII wieku, a rozproszonych po zbiorach różnych instytucji kulturalnych w Dreźnie, Gdańsku, Toruniu, Wilnie, Berlinie i Sztokholmie, co skłaniało niektórych badaczy do kwestionowania autorstwa Grunaua co do całości tekstu.

W Kronice Pruskiej powoływał się na ogrom starszych źródeł, pisał szczegółowo we wstępie o istniejących, zaginionych lub niedostępnych źródłach oraz swoich wysiłkach w próbach dotarcia do nich. Bazował też na własnej pamięci i relacjach informatorów, dodatkowo wstawiając do tekstu własne refleksje i anegdoty, czym ściągnął na siebie drwiny lub gniew niektórych późniejszych czytelników czy badaczy. Często był przez nich określany jako „Mnich-bajarz z Tolkmicka”.

Kronika długo była uważana za wiarygodne źródło przez znanych niemieckich historyków: Lucasa Davida (1503–1583), Caspara Schütza, a nawet Christopha Hartknocha (1644–1687). Dopiero Johannes Voigt (1786–1863) zaczął ją kwestionować, a Max Töppen (1822–1893) oraz Max Perlbach wypunktowali szczegółowo jej nieścisłości. Wspomniane badania wykazały również, że kronika nie była samodzielną inicjatywą autora, lecz wiązała się z propagandą państw szykujących się do wojny. Istniała bowiem grupa osób, powiązanych z burmistrzami Gdańska – Eberhardem Ferberem i Philipem Bischofem, która dostarczyła Grunauowi materiały do napisania pierwszej redakcji Kroniki, zaniepokojona wyraźnie prokrzyżacką wersją historii Prus, opublikowaną w 1518 przez Saksończyka Erasmusa Stellę (De Borussiae antiquitatibus libri duo, Basileae, 1518).

Kronika nie odegrała roli, do jakiej ją tworzono – medium antykrzyżackiego i antyluterańskiego – wskutek późnego ukończenia przez autora prac jej treść się zdezaktualizowała i nie ukazała drukiem. Mimo to – po śmierci autora stała się popularnym materiałem do dalszych kompilacji, zwłaszcza badań nad sztuką kaznodziejską oraz mentalnością zakonników tego okresu, a także nad życiem codziennym i obyczajowością niższych warstw społecznych, kulturą, językiem i religią podbijanych przez zakon krzyżacki terenów. Jej błędy (np. w odtwarzanym w języku pruskim tekście modlitwy „Ojcze nasz”) wskazują raczej na kiepskich informatorów lub zawodną pamięć niż na świadome wprowadzanie w błąd przez autora. JANSZ

Bibliografia:
Źródło:
Simon Grunau’s preussische Chronik, M. Perlbach, R. Philippi und P. Wagner, Bd. 1–3, Leipzig 1876–1896.

Literatura:
Arnold U., Studien zur preussischen Historiographie des 16. Jahrhunderts. Dissertation, Bonn 1967.
Dworzaczkowa J., Kronika pruska Szymona Grunaua jako źródło historyczne, „Studia Źródłoznawcze”, 2, 1958.
Możdżeń J., Synkretyzm religijny Prusów na podstawie kroniki Szymona Grunaua Kronika Pruska, „Pruthenia. Pismo poświęcone Prusom i ludom bałtyjskim” 6, 2011.
Możdżeń J., Zjawiska demoniczne w późnośredniowiecznych Prusach w świetle kroniki Szymona Grunaua, Toruń 2010.
Zoneneberg S., Kronika Szymona Grunaua”, Bydgoszcz 2009
Zonenberg S., Rękopisy stanowiące podstawę wydawniczą „Kroniki Pruskiej” Szymona Grunaua, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 2010, nr 1.