PROKURATURA GDAŃSKA

Aktualna wersja na dzień 14:24, 16 cze 2022

PROKURATURA GDAŃSKA. W latach 1898–1920 w Gdańsku funkcjonował Königliches Landesgericht (Królewski Sąd Krajowy), któremu podlegały Amtsgerichte (sądy grodzkie) w Kościerzynie, Kartuzach, Tczewie, Wejherowie, Starogardzie, Pucku, Skarszewach, Sopocie i Gdańsku. Sądem wyższej instancji był Oberlandesgericht (Wyższy Sąd Krajowy) dla prowincji Prusy Wschodnie, z siedzibą w Kwidzynie. Sądem najwyższym dla wszystkich sądów był Reichsgericht (Sąd Rzeszy) w Berlinie ( sądownictwo w Gdańsku).

Na podstawie znowelizowanej 20 V 1898 ustawy z 27 I 1877 o ustroju sądów, na podstawie której dokonano reorganizacji wymiaru sprawiedliwości Rzeszy Niemieckiej, przy każdym sądzie ustanowiono prokuratury jako publiczne organy oskarżycielskie. Zatrudnieni prokuratorzy powołani byli do ścigania z urzędu, w imieniu państwa, sprawców przestępstw i ich oskarżania przed sądami. Prokuratorzy uzyskali takie same prawa jak sędziowie, w tym do identycznego wynagrodzenia, stabilności zatrudnienia oraz stanu spoczynku i związanego z tym wynagrodzenia. Sędziowie w prowadzonych sprawach byli niezawiśli, podlegali wyłącznie prawu. Prokuratorzy w prowadzonych postępowaniach karnych byli niezależni, jednakże podlegali administracyjnemu i organizacyjnemu nadzorowi państwa i administracji terenowej landów. Nadzór nad Prokuraturą Rzeszy sprawował Kanclerz Rzeszy. Nadzór nad prokuratorami krajowymi i grodzkimi poszczególnych landów sprawowały resorty sprawiedliwości tych landów.

Po utworzeniu II Wolnego Miasta Gdańska (WMG), na jego terytorium ustanowiono odrębną strukturę wymiaru sprawiedliwości. Stanowienie prawa i wymiar sprawiedliwości podporządkowano Volkstagowi i wybranemu przez niego Senatowi. Senat za pośrednictwem resortu sprawiedliwości sprawował nadzór nad wymiarem sprawiedliwości, głównie nad prokuraturą. Uprawniony był do podejmowania wszelkich decyzji administracyjno-organizacyjnych dotyczących sądów i prokuratur, bez możliwości wpływania na orzecznictwo i tok prokuratorskich postępowań przygotowawczych, czego nie zawsze przestrzegano. Organizacja i zakres działania wymiaru sprawiedliwości zostały praktycznie przejęte z Rzeszy Niemieckiej, z niewielkimi zmianami wprowadzonymi decyzjami konstytucji II WMG. Przyjęto także do stosowania prawo niemieckie. W miejsce Królewskiego Sądu Krajowego utworzono w Gdańsku Wyższy Sąd Krajowy, z prokuratorem generalnym jako szefem Nadprokuratury Wyższego Sądu Krajowego i Sądu Krajowego w Gdańsku. Sądem najwyższym pozostał Sąd Rzeszy Niemieckiej.

W Gdańsku utworzono Sąd Krajowy z Prokuraturą Sądu Krajowego, której prokuratorzy uprawnieni byli do udziału, podejmowania decyzji, przejmowania spraw prowadzonych przez inne jednostki oraz oskarżania w każdej sprawie. Sądy Grodzkie utworzono w Gdańsku, Sopocie, Nowym Dworze Gdańskim i Nowym Stawie. Prokuratorzy grodzcy jednakże funkcjonowali w zasadzie tylko przy Sądzie Grodzkim w Gdańsku i sporadycznie w Sopocie. Na mocy decyzji Senatu z 1920 dotychczasowi pracownicy sądów i prokuratur, w tym sędziowie i prokuratorzy, uzyskali prawo wykonywania nadal swoich obowiązków w wymiarze sprawiedliwości II WMG z zachowaniem wszelkich dotychczas uzyskanych i wysłużonych uprawnień. Prokuratorem (podobnie jak sędzią) mógł zostać wyłącznie obywatel II WMG lub Niemiec, po studiach prawniczych na niemieckich uczelniach, odbyciu trzyletniej praktyki sądowej w sądach niemieckich, odbyciu stażu referendarskiego i sądowej asesury w jakimkolwiek sądzie i prokuraturze II WMG lub Niemiec. Prokuratorem przy sądzie grodzkim mógł zostać wieloletni urzędnik sądowy, po zdanym egzaminie prokuratorskim lub sądowym.

Po wybuchu II wojny światowej i likwidacji II WMG ponownie wprowadzono funkcjonowanie niemieckiego wymiaru sprawiedliwości. 1 I 1940 roku dla Okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie utworzono Wyższy Sąd Krajowy w Gdańsku z Nadprokuraturą Wyższego Sądu Krajowego w Gdańsku. Wyższemu Sądowi Krajowemu w Gdańsku podporządkowano Sądy Krajowe wraz z prokuraturami w Gdańsku, Bydgoszczy, Grudziądzu, Toruniu i Chojnicach. Wyższy Sąd Krajowy w Kwidzynie od 1943 przestał istnieć. Sądowi Krajowemu w Gdańsku podlegały sądy grodzkie jak przed I wojną światową. Funkcjonowanie i kompetencje prokuratury w okresie okupacji uległy daleko idącym zmianom. Wprowadzono prawo wojenne, utworzono sądy specjalne, policyjne sądy doraźne, sądy wojenne. Prokuratorów powoływano do wojska jako oskarżycieli wojskowych. Wyższy Sąd Krajowy w Gdańsku wraz z prokuraturą przestały funkcjonować z końcem 1944. Wówczas nastąpiła ich ewakuacja.

Po zakończeniu II wojny światowej do czasu powołania w Gdańsku Sądu Apelacyjnego i Prokuratury Sądu Apelacyjnego utworzono Sąd Okręgowy wraz z Prokuraturą Sądu Okręgowego i sąd grodzki, obejmujący obszar byłego II WMG. Sądy te i prokuratura podporządkowane zostały Sądowi Apelacyjnemu i Prokuraturze Sądu Apelacyjnego w Toruniu. Stan taki istniał do września 1945, kiedy utworzono w Gdańsku Sąd Apelacyjny wraz z Prokuraturą Sądu Apelacyjnego. Obejmowały one Pomorze Wschodnie oraz pierwotnie Pomorze Zachodnie, co w efekcie spowodowało, iż apelacja gdańska była największą w kraju.

Podporządkowane jej były: 1) Sąd Okręgowy w Gdańsku i Prokuratura Sądu Okręgowego w Gdańsku, którym podlegały sądy grodzkie w Gdańsku, Gniewie, Sopocie, Starogardzie Gdańskim i Tczewie; 2) Sąd Okręgowy w Gdyni i Prokuratura Sądu Okręgowego w Gdyni, którym podlegały sądy grodzkie w Gdyni, Kartuzach, Kościerzynie, Pucku, Skarszewach i Wejherowie; 3) Sąd Okręgowy w Elblągu i Prokuratura Sądu Okręgowego w Elblągu, którym podlegały sądy grodzkie w Elblągu, Malborku, Kwidzynie, Sztumie i Nowym Dworze Gdańskim; 4) Sąd Okręgowy w Koszalinie i Prokuratura Sądu Okręgowego w Koszalinie, którym podlegały sądy grodzkie w Koszalinie, Kołobrzegu, Białogardzie, Bobolicach, Czaplinku, Drawsku, Gryficach, Karlinie, Ławiczce (od 7 V 1946 Resko), Połczynie, Świdwinie, Szczecinku, Trzebiatowie i Wałczu; 5) Sąd Okręgowy w Słupsku i Prokuratura Sądu Okręgowego w Słupsku, którym podlegały sądy grodzkie w Słupsku, Lęborku, Bytowie, Miastku i Sławnie; 6) Sąd Okręgowy w Szczecinie i Prokuratura Sądu Okręgowego w Szczecinie, którym podlegały sądy grodzkie w Szczecinie, Choszcznie, Gryfinie, Kamieniu, Myśliborzu, Nowogardzie, Pyrzycach, Stargardzie, Świnoujściu i Wolinie; 7) Od 1 V 1946 nowo utworzony Sąd Okręgowy i Prokuratura Sądu Okręgowego w Wałczu, którym podlegały sądy grodzkie w Wałczu, Drawsku, Choszcznie, Pyrzycach i Myśliborzu. Stan taki trwał do lipca 1949, gdy w Szczecinie powołano Sąd Apelacyjny z Prokuraturą Sądu Apelacyjnego, którym podporządkowano sądy okręgowe z prokuraturami tych sądów w Szczecinie, Koszalinie, Słupsku i Wałczu.

Tym samym do lipca 1950 Sąd Apelacyjny i Prokuratura Sądu Apelacyjnego w Gdańsku były właściwe dla sądów okręgowych w Gdańsku, Gdyni, Elblągu i podległych im sądów grodzkich. Przy Sądzie Apelacyjnym funkcjonowali prokuratorzy i wiceprokuratorzy, przy sądach okręgowych prokuratorzy, wiceprokuratorzy i podprokuratorzy. Ponadto funkcje prokuratorskie na podstawie odrębnych umocowań mogli pełnić asesorzy i referendarze śledczy. Prokuratorzy zostali podporządkowani Ministrowi Sprawiedliwości, który dla prokuratury był Prokuratorem Generalnym. Sędziom i prokuratorom przywrócono uprawnienia, które im służyły w okresie międzywojennym, to jest stabilność zatrudnienia i wynagrodzenia oraz stan spoczynku i związane z nim wynagrodzenie. Siedzibą Sądu Apelacyjnego i pozostałych sądów w Gdańsku wraz z prokuraturami tych sądów w Gdańsku stał się gmach Sądu w Gdańsku przy ul. Nowe Ogrody.

30 IX 1945 szefem Prokuratury Sądu Apelacyjnego w Gdańsku został dr Kazimierz Najsarek, były adwokat ze Lwowa. Z końcem 1949 został mianowany prezesem Sądu Apelacyjnego w Gdańsku. Organizatorem Prokuratury Sądu Okręgowego w Gdańsku i jej szefem od 14 maja do września 1945 był Tadeusz Kuligowski, były adwokat. Z końcem 1945 wrócił do adwokatury. Organizatorem i pierwszym szefem Prokuratury Sądu w Gdyni został były prokurator Sądu Okręgowego w Nowogródku, Olgierd Jacuński. Organizatorem i pierwszym szefem Sądu Okręgowego w Elblągu został w czerwcu 1945 Kazimierz Giedroyć, podprokurator Sądu Okręgowego w Radomiu. Prokuratury tych sądów tworzono na zasadach organizacyjnych wdrożonych w okresie międzywojennym. Administracyjnie i organizacyjnie podlegały prezesom sądów okręgowych. Ustrój prokuratury uregulowany był na podstawie przepisów obowiązujących w sądach powszechnych. W czerwcu 1945 w Gdańsku powołano Prokuraturę Specjalnego Sądu Karnego. 6 VI 1945 jej szefem mianowano byłego prokuratora Sądu Okręgowego w Łucku, Stanisława Stachurskiego. Był nim do czasu likwidacji 2 XI 1946 Sądu Karnego. Przygotował proces kapo i nadzorczyń SS z obozu Stutthof w maju 1946.

16 XI 1945 roku powstała w Gdańsku delegatura Komisji Specjalnej, powołanej do walki z nadużyciami, szkodnictwem gospodarczym i korupcją. Jej szefem od rozpoczęcia działalności w lutym 1946 został prokurator Sądu Okręgowego Edmund Strubiński. Działalność komisji zawieszono 1 III 1955. Ponadto w Gdańsku działał Wojskowy Sąd Rejonowy z prokuraturą tego sądu (zajmującą się w latach 1948–1955 głównie śledztwami dotyczącymi działalności osób i organizacji antyrządowych) i Ekspozytura Wojskowej Dyspozytury Polskich Kolei Państwowych.

Od 1947 roku do połowy lat 50. XX wieku w Oliwie funkcjonowała Średnia Szkoła Prawnicza, przygotowująca kadry dla sądów i prokuratur. Decyzją Ministra Sprawiedliwości z 21 X 1947 jej kierownikiem mianowano prokuratora Stanisława Marczewskiego. Na podstawie ustawy z 20 VII 1950 nastąpiło wyodrębnienie prokuratury ze struktur Ministerstwa Sprawiedliwości. Powołano niezależny organ państwa obdarzony szerokimi kompetencjami – Prokuraturę Generalną w Warszawie. Na jej szefa powołano Prokuratora Generalnego. Dotychczas pełniący tę funkcję Minister Sprawiedliwości przestał nim być. Prokuratura stała się naczelnym organem państwa, niezależnym od innych organów, w tym od rządu, podporządkowanym wyłącznie Radzie Państwa. Poza dotychczas wykonywanym obowiązkiem ścigania przestępczości i pełnienia funkcji oskarżyciela publicznego, prokurator uzyskał daleko idące uprawnienia w sprawach cywilnych, administracyjnych i innych, m.in. stał się uprawnionym do kontroli legalności postępowania organów państwa. Uzyskał także prawo stosowania tymczasowego aresztowania w prowadzonych sprawach karnych. Likwidacji uległ Sąd Apelacyjny wraz z Prokuraturą Sądu Apelacyjnego w Gdańsku, sądy okręgowe wraz z prokuraturami tych sądów i sądy grodzkie. Utworzono Prokuraturę Wojewódzką w Gdańsku, dotychczasowe prokuratury okręgowe przekształcono w prokuratury miejskie, a w dotychczasowych siedzibach sądów grodzkich utworzono prokuratury powiatowe.

Od sierpnia 1950 roku Prokuraturze Wojewódzkiej w Gdańsku podlegało 14 prokuratur powiatowych, w tym dwa miejskie: w Gdańsku i Gdyni, 2 prokuratury miast wydzielonych: w Elblągu i Tczewie, oraz 10 prokuratur powiatowych: w Malborku, Kwidzynie, Sztumie, Starogardzie Gdańskim, Kościerzynie, Kartuzach, Pruszczu Gdańskim, Wejherowie, Nowym Dworze Gdańskim i Lęborku. W 1951 utworzono Prokuraturę Miasta Sopotu, a w 1954 Prokuraturę Powiatową w Pucku. Prokuraturę Powiatową w Nowym Dworze Gdańskim zlikwidowano w 1964. Pierwszym szefem Prokuratury Wojewódzkiej w Gdańsku od 15 IX 1950 do 30 XI 1951 był Jan Araszewski.

W następstwie reformy terytorialnej i administracji kraju, dokonanej w 1975, do Prokuratury w nowo utworzonym województwie elbląskim odeszły prokuratury w Elblągu, Malborku, Kwidzynie i Sztumie, a do Prokuratury Wojewódzkiej w Słupsku w nowo utworzonym województwie słupskim prokuratura w Lęborku. Dotychczasowe prokuratury powiatowe przekształcono w rejonowe.

Proces przemian ustrojowych w kraju doprowadził do kolejnej zmiany sytuacji prokuratury. 31 III 1990 zlikwidowano Prokuraturę Generalną. Prokuraturę podporządkowano Ministrowi Sprawiedliwości, który stał się Prokuratorem Generalnym. Tym samym uchylono także niezależność prokuratury od rządu. W ramach ministerstwa powołano Prokuraturę Krajową, której szefem został Prokurator Krajowy. Był on równocześnie zastępcą Prokuratora Generalnego – Ministra Sprawiedliwości. Między innymi w Gdańsku utworzono nową, merytoryczną jednostkę w strukturze organizacyjnej: Prokuraturę Apelacyjną w Gdańsku, która nadzorem objęła prokuratury wojewódzkie w Gdańsku, Elblągu, Bydgoszczy, Toruniu, Włocławku, Słupsku i Koszalinie. Pierwszym szefem Prokuratury Apelacyjnej w Gdańsku został prokurator Marek Rewers.

Od 1995 sądy ponownie stały się wyłącznie uprawnione do stosowania, na wniosek prokuratora, tymczasowego aresztowania. Sędziom i prokuratorom przywrócono uchylone po roku 1950 uprawnienia, między innymi do stanu spoczynku i stałości zatrudnienia. Kolejna reforma administracji terytorialnej kraju spowodowała przekształcenie 1 I 1999 Prokuratury Wojewódzkiej w Gdańsku w Prokuraturę Okręgową.

Od kwietnia 2010 dokonano obowiązującej obecnie zmiany organizacji prokuratury. Z Ministerstwa Sprawiedliwości wyodrębniono prokuraturę jako organ ochrony prawnej państwa. Powołano Prokuraturę Generalną z Prokuratorem Generalnym jako naczelnym organem prokuratury, którego powołuje Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej.

Aktualnie w Gdańsku funkcjonuje: Prokuratura Apelacyjna, obejmująca właściwością prokuratury okręgowe w Gdańsku, Bydgoszczy, Elblągu, Słupsku, Toruniu i Włocławku, oraz Prokuratura Okręgowa w Gdańsku, której podlegają prokuratury rejonowe: Gdańsk Wrzeszcz, Gdańsk Oliwa i Gdańsk Śródmieście, a także prokuratury rejonowe w Gdyni, Kościerzynie, Kartuzach, Malborku, Kwidzynie, Pruszczu Gdańskim, Pucku, Sopocie, Starogardzie Gdańskim, Tczewie i Wejherowie. W Gdyni działa – pozostająca w strukturach Instytutu Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, w której zatrudnieni są prokuratorzy prowadzący postępowania w tym przedmiocie. WH