PATER PAUL, uczony, drukarz

Aktualna wersja na dzień 15:32, 13 wrz 2024

Strona tytułowa kalendarza z widokami Gdańska Paula Patera Neuer und alter Kunst- und Tugend-Calender… na rok 1710

Strona tytułowa pracy Paula Patera De Germaniae miraculo optimo, maximo, typis literarum, earumque differentiis, dissertatio..., Lipsiae 1710

Przykłady ozdobnych inicjałów zamieszczonych w pracy Paula Patera De Germaniae miraculo optimo, maximo, typis literarum, earumque differentiis, dissertatio…, 1710

Ozdobny napis Dantzig z pracy Paula Patera De Germaniae miraculo optimo, maximo, typis literarum, earumque differentiis, dissertatio..., 1710

PAUL PATER (1656 Wierzbowo/Vrbov, Spisz, wówczas w granicach Rzeczypospolitej, obecnie Słowacja – 7 XII 1724 Gdańsk), uczony, teoretyk i praktyk drukarski ( drukarstwo i drukarnie). Syn pastora Paula. Uczył się w gimnazjum w Kiezmarku. W wyniku sporów religijnych rodzina zmuszona był przenieść się do Wrocławia, gdzie ukończył w 1679 Gimnazjum św. Marii Magdaleny. Dzięki finansowej pomocy władz wrocławskich studiował w Lipsku i od 5 X 1680 w Jenie, gdzie w 1685 uzyskał tytuł magistra.

Interesował się naukami ścisłymi, od geografii po matematykę; zwolennik idei Kopernika, Bacona, Galileusza, Newtona, Locke’a. W 1680 opublikował rozprawkę Kurze Beschreibung des Creutzes so alhier umg Mond 30 XII 1680 aus physicalischen und mathematischen Gründen o pojwieniu się komety, której wielkość próbował ustalić. Bezpośrednio po studiach, za zgoda władz uniwersytetu w Jenie, krótko prowadził prywatne wykłady, następnie odbył podróż do różnych ośrodków uniwersyteckich w Niemczech. Bibliotekarz w książęcej bibliotece w Wolfenbüttel (Dolna Saksonia), w 1686 opublikował (w łacinie i grece) o doktrynach moralnych i wychowaniu młodzieży. Od 18 III 1688 profesor matematyki, geografii i języków klasycznych w Gimnazjum Akademickiego w Toruniu, w 1694 został wizytatorem tej szkoły. W tym samym roku (1694) wygłosił wykład o rozwoju nauki w Europie, otwierający rok akademicki na uniwersytecie w Halle.

Od 1698 drukował, najpierw w Toruniu, następnie w Gdańsku, kalendarze niemiecko- (Neuer und alter Kunst- und Tugend-Calender) oraz polskojęzyczne (Gospodarski kalendarz…). Na tle epoki odznaczały się one naukowym podejściem do przedstawianych zagadnień oraz walką z przesądami. Tworzył wiersze oraz prozę literacką, również utwory sceniczne. Drukował także własne utwory, m.in. w 1702 gratulacyjny z okazji zawarcia w Toruniu związku małżeńskiego między Konstantią Concordią Stannicke i Jacobem Heinrichem Zernecke, rodzicami późniejszego burmistrza gdańskiego Heinricha Zernecke.

Z uwagi na niskie uposażenie i obniżenie rangi gimnazjum toruńskiego (jako efektu wojen szwedzkich) w 1704 podjął decyzję o rezygnacji z tej pracy. Odwiedził Gdańsk by zapoznać się tutejszymi zbiorami bibliotecznymi, udał się do Halle, gdzie uczestniczył w inauguracji roku akademickiego na tamtejszym uniwersytecie. Namówiony przez burmistrza Johanna Ernsta Schmiedena z końcem 1704 osiadł w Gdańsku. Początkowo prowadził prywatne zajęcia z matematyki i astronomii, nabył oficynę drukarską blisko kościoła św. Piotra i Pawła przy Poggenpfuhl (ul. Żabi Kruk), ale wobec sprzeciwu gdańskich drukarzy nie mógł jej uruchomić. Od 25 IX 1705 profesor matematyki w Gimnazjum Akademickim. Wspólnie z Danielem Gabrielem Fahrenheitem prowadził doświadczenia nad skonstruowaniem mierników temperatury i ciśnienia.

W 1711 otrzymał wreszcie zgodę na uruchomienie własnej oficyny drukarskiej, wszakże pod warunkiem, że będą w niej tłoczone wyłącznie teksty jego autorstwa. Działała przy niej szkoła typograficzna, pierwsza taka placówka w Polsce. W Gdańsku zainteresował się tematyką morską, w 1723 wydał traktat dotyczący Morza Kaspijskiego. 7 V 1720 odbył publiczną dysputę z Paulem Świetlickim o astrologii perskiej (Astrologiam Persicam, Ad Instantiam Legati Regis Persarum, Dum Gedani Degeret, Nuper Conscriptam, Nunc Ab Amicis Requisitam, Publicam In Lucem Protrahent Præses Pavlvs Pater, Mathemat. Prof. Publ. Et Respondens Paulus Swietlicki, Osteroda-Boruss…, Gedani 1720). Człowiek świecki, kawaler, amator mocnych trunków, budził kontrowersje swoim trybem życia u konserwatywnych kół luterańskich Gdańska. Już rozpoczynając pracę w gdańskim Gimnazjum Akademickim nie został zwyczajowo uroczyście wprowadzony publicznie na uczelnię, ale powitanie odbyło się tylko w klasie, nie uczestniczył w posiedzeniach profesorów, jedynie przy publicznych egzaminach, w gimnazjalnej hierarchii odnotowywano go jako ostatniego z profesorów (wyprzedzał tylko lektora języka polskiego).

Autor okoliczościowych wierszy, m.in. w 1714 po śmierci młodziutkiego Johanna Wilhelma, wnuka burmistrza Johanna Ernsta Schmiedena, w 1721 po zgodnie królewskiego radcy dworu Wilhelma Wasta. Po śmierci zlicytowano jego bogatą bibliotekę oraz sprzedano drukarnię (częściowo wywieziona do Królewca). Przed śmiercią ułożył własne łacińskie epitafium, które prosił, by umieszczono na jego nagrobku: „Tu spoczywa Paul Pater, profesor nauk matematycznych, który nie wiedział w życiu, co znaczy chorować, unosić się gniewem, płonąc namietnością. Zszedł ze świata nieżonaty”. Wiersz żałobny po jego śmierci napisał m.in. Nicolasu Torner. Po jego śmierci drukarnię zakupił częściowo Basil Kwaskowski z Królewca, częściowo Heinrich Christain Seelmann (ten odsprzedał ją Martinowi Klingenbergowi. Od 26 V 2011 jego imię nosi tramwaj Pesa Swing 120NaG nr 1027. PP



























Bibliografia:
Kubik Kazimierz, Profesor Paweł Pater pionier kształcenia technicznego w Gdańsku, w: Gdańskie Gimnazjum Akademickie, Gdynia 1959, s. 79–152.
Kubik Kazimierz, Kalendariologia profesora Pawła Patera, w: Gdańskie Gimnazjum Akademickie, Gdynia 1959, s. 277–301.
Mokrzecki Lech, Pater Paweł, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 15, 1980, s. 372–373.
Salmonowicz Stanisław, Pater Paweł, w: Słownik Biograficzny Pomorza nadwiślańskiego, t. IV, Gdańsk 1997, s. 393–394.