SZYBALSKI WACŁAW, profesor nauk biologicznych

Aktualna wersja na dzień 20:25, 30 paź 2024

Wacław Szybalski

Wacław Szybalski

Tablica patrona na Gmachu „B” Wydziału Chemicznego Politechniki Gdańskiej

WACŁAW SZYBALSKI (9 IX 1921 Lwów – 16 XII 2020 Madison, USA), genetyk, biolog molekularny, onkolog. Syn Stefana inżyniera elektrotechniki i chemiczki Michaliny z domu Rakowskiej. W 1933 ukończył we Lwowie Szkołę Powszechną im. św. Józefa, w 1939 tamże VIII Gimnazjum im. Kazimierza Wielkiego. W 1939 rozpoczął studia na Wydziale Chemicznym Politechniki Lwowskiej (Lwowskiego Instytutu Technologicznego), następnie w czasie okupacji niemieckiej Technische Fachkurse. Studiował chemię pod kierunkiem znawcy procesów fermentacji prof. Adolfa Joszta. Studiował także w Zakładzie Chemii Nieorganicznej u prof. Wiktora Jakóba i w Zakładzie Technologii Nafty u prof. Stanisława Piłata. Opracował technologię rozdziału związków chemicznych metodą chromatografii bibułowej. W latach 1941–1944 pracował także w Instytucie Badań Nad Tyfusem Plamistym i Wirusami prof. Rudolfa Weigla, był kierownikiem grupy karmicieli wszy. Dyplom inżyniera chemika nostryfikował w listopadzie 1945 na Politechnice Śląskiej w Gliwicach (gdzie dziekanem Wydziału Chemicznego był jego lwowski profesor Adolf Joszt).

Od kwietnia 1945 mieszkał w Sopocie, od maja pracował jako kierownik Wydziału Przemysłu Spożywczego w Urzędzie Wojewódzkim, który czasowo mieścił się w Urzędzie Miasta Sopot. W lipcu 1945 rozpoczął pracę na Wydziale Chemii Politechniki Gdańskiej (PG) jako kierownik Zakładu Przemysłu Fermentacyjnego i Biotechnologii (później Zakład Przemysłu Fermentacyjnego). W Gdańsku pełnił również funkcję kierownika laboratorium Inspektoratu Standaryzacji Spożywczej. Był także wykładowcą w Technikum Przemysłu Rybnego w Gdyni i ekspertem Izby Przemysłowo-Handlowej w Gdyni. W latach 1946–1949 kilkakrotnie wyjeżdżał z grupami studenckimi do Kopenhagi; pracował m.in. w Instytucie Fizyki Teoretycznej Nielsa Bohra. 4 IV 1949 na Wydziale Chemii PG obronił rozprawę doktorską Metoda oznaczania całkowitego węgla sposobem mokrym, dostosowana do badań metabolizmu drobnoustrojowego (promotor: prof. Ernest Sym). W tym czasie opisał nową grupę bakterii z rodzaju Pseudomonas, które nazwał Pseudomonas perolens var. Gdansk; praca została opublikowana w 1950 w prestiżowym czasopiśmie „Nature”.

Bezpośrednio po obronie doktoratu, w kwietniu 1949 wyjechał do Kopenhagi, gdzie pracował nad genetyką drożdży u prof. Øjvinda Winge (1886–1964) w laboratorium Carlsberga w Kopenhadze. Jednocześnie prowadził badania w Akademii Nauk Technicznych w Kopenhadze nad przyczynami korodowania kopenhaskich rur wodociągowych. Zidentyfikował bakterie żelaziste z gatunku Leptothrix ochracea jako jedną z przyczyn korozji rur i wskazał, iż przepłukiwanie rur preparatem Calgon może je uchronić przed korozją.

W 1951 wyjechał do USA. Kilka miesięcy pracował w firmie Wyeth w West Chester w Pensylwanii nad preparatami antybiotyków, w latach 1951–1955 w Cold Spring Harbor Laboratory, w 1955–1960 w Instytucie Mikrobiologii Selmana Waksmana w Uniwersytecie w New Brunswick. W latach 1960–2003 był profesorem onkologii w Mc Ardle Laboratory for Cancer Research na Uniwersytecie Wisconsin w Madison. Opracował metodę wirowania i rozdzielania kwasów nukleinowych w chlorku i siarczanie cezu, elektronowo-mikroskopową metodę badania tzw. „heterodupleksów” w mapowaniu DNA oraz opracował metody identyfikacji związków chemicznych indukujących mutacje w komórkach bakterii. Pracował nad mechanizmami chemicznej mutagenezy i jako pierwszy dostarczył bezpośrednich dowodów na przyczynowy związek między mutagenezą a procesem powstawania nowotworów. Jego laboratorium stworzyło podstawy regulacji transkrypcji bakteriofaga lambda. Przeprowadził, wraz z żoną Elizabeth Szybalski, pierwsze udane modyfikacje genetyczne komórek eukariotycznych, w tym komórek ludzkich. Stworzył podstawy rozwoju terapii genowej i konstrukcji przeciwciał monoklonalnych, wprowadził termin „biologia syntetyczna”. W ostatnich latach życia poszukiwał metod do fizycznego mapowania genomu, oraz sekwencjonowania dużych genomów; aktywnie uczestniczył w realizacji światowego projektu sekwencjonowania ludzkiego genomu.

Jego dorobek naukowy, obejmujący publikacje z zakresu mikrobiologii, genetyki ogólnej, mutagenezy oraz biologii molekularnej, publikował m.in. w „Science”, „Nature”, „Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America PNAS” czy „Virology”. Był założycielem i w latach 1976–1996 naczelnym redaktorem międzynarodowego czasopisma „GENE” (Elsevier Publ., Amsterdam) oraz członkiem redakcji licznych czasopism naukowych.

Prowadził także działalnością społeczną i filantropijną. W 2010 oddano do użytku ufundowaną przez niego czytelnię w Bibliotece Carnegie (Carnegie Library Szybalski Room) w Cold Spring Harbor. Został w niej upamiętniony tablicą z brązu opisującą jego największe osiągnięcia naukowe. W latach 80. i 90. XX wieku wspierał polską naukę poprzez przesyłanie sprzętu do badań i zasilanie bibliotek naukowych. Był jednym z inicjatorów powstania w Gdańsku Międzyuczelnianego Wydziału Biotechnologii (MWB) Uniwersytetu Gdańskiego (UG) i Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego (GUMed). Przekazywał własne środki na wyposażenie laboratoriów MWB oraz Wydziału Chemii PG. Tablice upamiętniające jego zasługi umieszczono na budynku „B” Wydziału Chemii PG (2004, wraz z nadaniem budynkowi jego imienia)) i budynku MWB UG i GUMed (2009). W 2007 ufundował kryształową tablicę poświęconą zamordowanym przez hitlerowców w 1941 we Lwowie polskim profesorom, która znajduje się w Instytucie Biofizyki i Biochemii PAN w Warszawie. Tablicę odsłonił 24 VI 2008 jego przyjaciel, noblista prof. James D. Watson, przebywający z wizytą w Polsce. Był fundatorem i pierwszym prezydentem fundacji swego imienia utworzonej w październiku 2007 w Gdańsku. Jej głównym celem jest działanie na rzecz wzmocnienia międzynarodowego prestiżu nauki polskiej oraz miasta Lwowa. Jednym z działań Fundacji było ustanowienie w 2012 corocznej Nagrody Komitetu Biotechnologii PAN im. Profesora Wacława Szybalskiego za najlepszą pracę młodego, polskiego naukowca, opublikowaną w czasopiśmie międzynarodowym.

Był doktorem honoris causa UG (1989), GUMed (2000) i PG (2001), a także Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie (1980) i Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie (2012). Był członkiem zagranicznym Polskiej Akademii Nauk (od 1994) i Polskiej Akademii Umiejętności (od 2012), honorowym członkiem Włoskiego Towarzystwa Biologii Doświadczalnej (od 1957) i Polskiego Towarzystwa Mikrobiologicznego (od 1975), honorowym członkiem Komitetu Biotechnologii PAN (od 2019), Polskiego Instytutu Sztuk i Nauk, Nowy Jork (2003), Casimir Funk Natural Science Award (2005), Fellow of American Association for the Advancement of Science (AAAS, od 2008). Był laureatem Medalu Hilldale Uniwersytetu Wisconsin (1994), Złotego Medalu Grzegorza Mendla, przyznawanego przez Akademię Nauk Republiki Czeskiej (1995).

Odznaczony m.in. Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski (2011). Jego życiorys i osiągnięcia naukowe posłużyły do zrealizowania pełnometrażowego filmu „Esencja życia”, mającego polską premierę w Gdańskim Teatrze Szekspirowskim 11 III 2015. W 2018, nakładem Wydawnictwa Uniwersytetu Gdańskiego i Fundacji Profesora Wacława Szybalskiego, została wydana książka Jarosława Abramowa-Newerlego Profesor Wacława Szybalski o Lwowie, genach, istocie życia i Noblistach, a w 2020 jej angielska wersja Professor Wacława Szybalski on Lwów, genes, the essence of life and Nobel Laureates.

Od 1955 żonaty był z dr Mary Elisabeth Hunter-Szybalski (22 VI 1927 Filadelfia – 23 IV 2015 Madison), biolog molekularną, ojciec Jolanty Fabickiej (ur. 1948), Barbary Hunter-Sandor (ur. 1961) i Stefana Huntera Szybalskiego (ur. 1963). Kolejną poświęconą mu tablicę odsłonięto 30 X 2024 na budynku przy ul. Goyki w Sopocie, gdzie mieszkał w latach 1945–1949. EŁ