BURSZTYNNICTWO, BURSZTYNIARSTWO

Aktualna wersja na dzień 09:37, 31 maj 2024

Bursztynowy paciorek, XV–XVI wiek

Bursztynowa szkatułka, warsztat gdański, około 1700

BURSZTYNNICTWO, BURSZTYNIARSTWO. Wokół ujścia Wisły obróbką bursztynu zajmowała się ludność wszystkich wczesnych kultur od co najmniej 4 000 lat przed 997, od którego liczy się „pisana” historia Gdańska. Dzięki odkryciom archeologicznym w rejonie wsi Niedźwiedziówka (obszar Żuław Wiślanych) wiemy, że w III tysiącleciu p.n.e. na Żuławach i Mierzei Kurońskiej ludność kultury rzucewskiej eksploatowała i obrabiała bursztyn na wielką skalę, o czym świadczy 150 000 zabytków bursztynowych odkrytych na tym terenie.

W dziełach starożytnych pisarzy znajdują się opisy bursztynu przywożonego do Rzymu z odległego kraju Lugiów i Wenedów, położonego nad Oceanem Północnym, bo tak wówczas nazywano Morze Bałtyckie. Pliniusz Starszy opisuje zakończoną powodzeniem wyprawę po bursztynowy skarb ku niezbadanym wybrzeżom Bałtyku, zorganizowaną w I wieku n.e. z rozkazu cesarza Nerona. Bursztynowy szlak z Rzymu w rejon dzisiejszej Zatoki Gdańskiej był arterią handlową w I i II wieku n.e. Na przełomie II i III wieku na skutek walk Rzymian z plemionami z obszarów środkowego Dunaju ruch uległ zmniejszeniu. W średniowieczu głównymi ośrodkami rzemiosła bursztyniarskiego były najpierw Wolin, później Gdańsk i Kołobrzeg. Najstarsze ślady pracowni bursztyniarskiej w Gdańsku pochodzą z końca X wieku. Wyrabiano w nich paciorki, pierścienie (niekiedy rzeźbione), wisiorki, kostki i pionki do gry, figurki antropomorficzne, przęśliki i przedmioty magiczne, np. „młotki Thora”, a po wielkim chrzcie gdańszczan przez św. Wojciecha również krzyżyki.

Już wtedy surowiec i wyroby z bursztynu sprzedawano do innych miast na ziemiach polskich i Flandrii. Bursztyn wysyłano do Brugii, Lubeki, Amsterdamu, Antwerpii, Kolonii, Norymbergi i Wenecji. Taka polityka nie sprzyjała rozwojowi rzemiosła bursztyniarskiego w Gdańsku. Król Kazimierz Jagiellończyk nadał miastu tereny bogate w bursztynowe złoża (1466). W okresie I Rzeczypospolitej bogaty i liczący się w Europie Gdańsk znany był już jako ważne centrum bursztyniarstwa: rozwijała się rzeźba sakralna, produkowano różnorodne naczynia, szkatuły, pudełka, lichtarze, zegary i ramy do obrazów.

W 1406 zaczęły działać w Polsce cechy bursztyniarzy w Gdańsku i Słupsku. Pierwsze cechy w Europie powstały 100 lat wcześniej w Brugii i Lubece. Zwano ich „paternoster macherami” ze względu na wytwarzane bursztynowe różańce. Wraz z reformacją w XVI wieku w twórczości gdańskich bursztyniarzy pojawiły się przedmioty codziennego użytku i ozdobne drobiazgi. O wytwarzanych z bursztynu „skrzyneczkach, łyżeczkach, wazeczkach, klatkach dla ptaszków” pisał zgorszony takim stanem rzeczy legat papieski, kardynał Francesco Giovanni Commendone (1563). Wyroby z bursztynu, będące dziełem gdańskich mistrzów, w XV–XVIII wieku znajdowały nabywców na terenie Polski i za granicą. Przykładem może być figurka Madonna na półksiężycu, XVI-wieczna, lecz w formie gotyckiej, z warsztatu cysterskiego w Oliwie, w zbiorach paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie. Wcześnie pojawiają się też rzeźby inspirowane antykiem, jak np. figura Hermesa ze zbiorów Muzeum Zamkowego w Malborku. Z tego czasu pochodzą duże plakiety reliefowe i w rzeźbie wgłębnej (intaglio), np. medalion z portretem królowej Anny Jagiellonki.

W XVI wieku powstały liczne naczynia bursztynowe: kufle, puchary i kulawki, w tym słynna Zygmunta III Wazy, wykonana z osobistym udziałem króla. Na przełomie XVI i XVII wieku zbudowano pierwsze duże szkatuły czysto bursztynowe (bez szkieletu drewnianego lub metalowego), przyszłą specjalność Gdańska w dziedzinie dyplomatycznych darów. Wielkość szkatuł przy kruchości materiału wymagała podwojenia warstwy ścianek, a ranga odbiorców spowodowała, iż warstwa wewnętrzna była dekorowana równie bogato jak zewnętrzna. Na początku XVII wieku nowa metoda obróbki opracowana przez G. Schreibera umożliwiła wycinanie z bursztynu cienkich płytek, zdobienie ich płytkim reliefem, a następnie łączenie ze sobą. Dzięki temu powstały najpiękniejsze gdańskie dzieła: szkatułki, kufle, dzbany, talerze, puchary. Aby podkreślić ich blask, zaczęto podkładać pod grawerunki płatki złotej folii (technika eglomisée). Dużą rolę zaczęła odgrywać kość słoniowa.

Wiek XVII przyniósł powiększenie skali obiektów reprezentacyjnych, a nade wszystko bogactwo ich rozmaitych funkcji, form i technik wykonawczych. W gdańskich pracowniach tworzono dzieła z bursztynu na zamówienie mieszczan, szlachty, magnatów, duchowieństwa i królów polskich. Bursztynowe wyroby z Gdańska docierały na dwory książęce i królewskie całej Europy, były najcenniejszymi dyplomatycznymi podarunkami dla papieży, carów, sułtanów i kalifów oraz władców europejskich, w tym „króla słońce” – Ludwika XIV. Rejon Zatoki Gdańskiej był uznawany wówczas za centrum bursztyniarstwa europejskiego. W Gdańsku wytwarzano imponujące dzieła sakralne i świeckie. Według kanonów katolickich, protestanckich i prawosławnych powstawały sceny Ukrzyżowania, relikwiarze, ołtarzyki liczące wiele kondygnacji, scen biblijnych i figur świętych (przykład: ołtarzyk króla Jana III Sobieskiego podarowany po wiktorii wiedeńskiej papieżowi) oraz insygnia hierarchów: berła, pastorały, pektorały i prawosławne panagije. Obiekty świeckie tworzone były najczęściej w duchu form antycznych, z wykorzystaniem klasycznych porządków architektonicznych, ornamentyki i tematów mitologicznych. Powstały skomplikowane naczynia: kufle, patery, puchary, wazy, puzderka, wazony, skryptoria i wiele innych o zaskakującym przeznaczeniu.

Bursztyn stał się ważnym komponentem dekoracji pałacowych komnat: kandelabry, żyrandole, ramy wielkich luster, kompozycje rzeźbiarskie i w końcu meble, w tym specyficzna forma kabinetu, ozdobnej szafy-sekretarzyka z wieloma skrytkami. Mistrzowie gdańscy zaprojektowali i wykonali dwa najbardziej znaczące w skali światowej dzieła bursztynowe: 1) tron cesarza Leopolda I, powstały w 1678 w pracowni Nikolausa Turaua przy udziale Christopha Mauchera i Gottfrieda Wolframa, 2) bursztynowy wystrój ścian gabinetu króla pruskiego Fryderyka I w Berlinie w latach 1701–1712, który wszedł później w skład Bursztynowej Komnaty jako dominujący element (80% powierzchni). Wielkie obiekty z 2. połowy XVII wieku miały konstrukcję drewnianą, oklejaną płytkami i rzeźbionymi elementami bursztynowymi. Nieprzerwanie trwała produkcja tradycyjnych naszyjników bursztynowych, pozostawało jednak w cieniu dokonań sztuki dekoracyjnej i rzeźby. ROP WG

Około połowy XVII wieku bursztynowe wyroby zaczęto konstruować z wykorzystaniem szkieletów drewnianych. W ten sposób powstawały kilkukondygnacyjne ołtarzyki domowe, szkatuły, szafki z szufladkami na drobiazgi, różne gry stołowe. W 1. połowie XVIII wieku problemy z surowcem i spadek popytu na luksusowe wyroby z bursztynu sprawiły, że powodzeniem cieszyły się przede wszystkim bibeloty i drobiazgi: puzderka i tabakierki, flakoniki, etui na przybory do szycia, uchwyty do lasek, rożki na proch i oprawy przyborów toaletowych. W XVIII wieku bursztyniarstwo gdańskie przeżywało kryzys, podobnie jak gospodarka miejska. Wielka zaraza dżumy w 1709 i wojna północna w latach 1700–1721 zmniejszyły z jednej strony kadry tej branży, z drugiej zaś krąg odbiorców gdańskich wyrobów. Naturalne ubytki kadrowe uzupełnili przybysze spoza Gdańska, głównie w tym okresie czeladnicy i mistrzowie pochodzący z rejonu Słupska: Gabriel Achtman, którego potomkowie działali w Gdańsku przez cały XIX wiek, Martin Hildebrandt, Johann Gottlieb Klingbeil, Johann Georg Thiede, Karl Spruth czy Martin Jasch, z Królewca pochodził mistrz Karl Heinrich Hondebiehr, z Elbląga – Johann Beniamin Spiegelberg, którego wnukowie i prawnukowie czynni byli jeszcze w Gdańsku w połowie XIX wieku.

Napływ do Gdańska bursztynników ze Słupska, Królewca oraz litewskiej Pałangi widoczny był przez cały wiek XIX. Wyroby gdańskich mistrzów trafiały do odbiorców w krajach Europy Zachodniej, głównie Anglii, dworów szlacheckich i miast Rzeczypospolitej. Kupcy ormiańscy osiedleni w Gdańsku eksportowali surowy bursztyn i tzw. modlitewniki do krajów islamskich. Na przełomie XVIII i XIX wieku zajmowała się tym m.in. rodzina Stephana Schahnasjana (1737–1805) i jego syna Johanna Stefana Schahnasjana. Łącznie w branży bursztyniarskiej w okresie 1750–1945 pracowało w Gdańsku na różnych stanowiskach ponad 650 osób (można obecnie ustalić nazwiska 630).

Kryzys branży nastąpił w końcu XIX wieku. Wpłynął na to brak taniego surowca, którego ceny dyktowały monopolistyczne na gdańskim rynku firmy królewieckie, pozyskujące surowiec z odkrywkowych kopalń, jak i tańsze od gdańskich wyroby z masowej seryjnej produkcji. Widać to po odpływie kadr po 1890. Szlifierze bursztynu, a nawet mistrzowie i czeladnicy, zatrudniali się jako tokarze w fabrykach, robotnicy lub dozorcy. Nie zachowały się żadne wykazy produkowanych przez gdańskich bursztynników wyrobów, nieznani są także ich autorzy, po 1808 nie obowiązywały bowiem przepisy cechowe o oznakowaniu wyrobów. Część droższych wyrobów sprzedawano w opakowaniach firmowych, te się jednak nie zachowały. Z pośrednich źródeł, głównie inseratów prasowych, wiadomo, że wytwórczość ukierunkowana była na masową produkcję różnych ozdób kobiecych, męskich spinek do mankietów i krawatów, symbolicznych obrączek, cygarniczek, małych szkatułek na precjoza oklejanych szlifowanym bursztynem, przedmiotów kultu (krzyżyków, islamskich modlitewników). W zbiorach muzealnych brak przedmiotów bursztynowych z tego okresu kwalifikowanych jako dzieła o dużej wartości artystycznej.

Wydarzenia marca 1945, zniszczenie centrum miasta, gdzie przez wieki funkcjonowały warsztaty mistrzów bursztynnictwa, następnie akcja wysiedleńcza ludności niemieckiej spowodowały zmianę osób związanych z produkcją wyrobów z bursztynu. Pionierem była państwowa wytwórnia wyrobów metalowych i bursztynowych, która już w 1945 roku rozpoczęła działalność w dawnym zakładzie Brunona Reicha przy ul. Kochanowskiego 41, w latach 1949–1990 prowadzona przez firmę Cepelia (Centrala Przemysłu Ludowego i Artystycznego), po 1990 sprywatyzowana. Prywatne zakłady rzemieślnicze tej branży zaczęły powstawać około 1950, kiedy wykształciła się grupa osób posiadająca umiejętność i znająca tajniki obróbki surowego bursztynu. Rozwój tej branży datować należy po 1960, kiedy napływ turystów do Gdańska zwiększył krąg odbiorców. Produkcja rzemieślnicza przez wiele lat nastawiona była na masową, typową produkcję pamiątek, biżuterii. Po 1974 wprowadzono kategorię „mistrz rzemiosła artystycznego”, nadawaną przez resort kultury i sztuki. Ich wyroby, oprawiane najczęściej w srebro, prezentowane były na wystawach organizowanych co dwa lata przez Izbę Rzemieślniczą w Gdańsku i Muzeum Historyczne Miasta Gdańska. Z prac powstałych w tym okresie wymienić trzeba zwłaszcza księgę pamiątkową miasta Gdańska, ozdobioną bursztynem i srebrem przez Irenę Leonowicz (1974), do której wpisują się oficjalni gdańscy goście (głowy koronowane, prezydenci państw), oraz noszony przez każdorazowego prezydenta Gdańska podczas oficjalnych uroczystości srebrny łańcuch z godłem miasta (praca Władysława Tujki), ozdobiony przez I. Leonowicz bursztynem.

W Polsce największe kolekcje dzieł dawnych i współczesnych mistrzów różnych nacji znajdują się w Muzeum Zamkowym w Malborku i w Muzeum Bursztynu, oddziale Muzeum Gdańska (w latach 2006–2021 w Zespole Przedbramia, od 24 VII 2021 w Wielkim Młynie), za granicą duży zbiór znajduje się w drezdeńskiej Grüne Gewölbe, Muzeum Bursztynu w Pałandze na Litwie, w zbiorach królewieckich i petersburskich.

Znakomite tradycje gdańskich mistrzów złotnictwa i bursztynnictwa kontynuowali w Gdańsku w latach 90. XX wieku i 1. dekady wieku XXI bursztynnicy, artyści plastycy i projektanci. Na szczególne wyróżnienie zasługują prace Lucjana Myrty, Bogdana Mirowskiego i Mariusza Drapikowskiego. MrGl