MORGENSTERN BENEDIKT, pastor kościoła św. Katarzyny

Aktualna wersja na dzień 10:25, 14 mar 2024

Strona tytułowa dzieła Benedikta Morgensterna, Widerlegung der Notel…

BENEDIKT MORGENSTERN (1525 Słupsk – 21 IV 1599 Królewiec), teolog luterański, polemista, pastor kościoła św. Katarzyny. Syn Heleny i Laurentiusa, jednego z pierwszych zwolenników luteranizmu na Pomorzu (w Słupsku), który po przeniesieniu do Prus Ksiażęcych – tuż po narodzinach syna – został pastor w Prabutach (Riesenberg) i Pasłęku (Preussische Holland).

Po ukończeniu kierowanej przez Paula Hegemana szkoły parafialnej w Prabutach, w latach 1544–1548 studiował na uniwersytecie w Królewcu. Jako jeden z pierwszych studentów tej nowo utworzonej uczelni uzyskał tytuł magistra filozofii. Od 1548 rektor szkoły parafialnej w rodzinnych Prabutach, ok. 1553 pastor w Iławie (Deutsch Eylau). W sporze z Andreasem Osianderem i jego zwolennikami (tzw. ozjandrystami) opowiedział się za klasyczną wersją luteranizmu, według zasad głoszonych przez Marcina Lutra w Wittenberdze, zwaną gnezjoluteranizmem. Z tego powodu stracił pracę i opuścił Prusy Książęce. Na pewien czas wyjechał do Niemiec, gdzie znalazł się w kręgu zwolenników luterańskiego teologa Johanna Wiganda, współpracownika Marcina Lutra w ostatnich latach życia, a w tym czasie superintendenta w Wismarze. Po powrocie do kraju, od ok. 1554 pastor w Skarszewach.

W Gdańsku w latach 1559–1560 początkowo diakon, następnie pastor w kościele św. Katarzyny. Wspólnie z pastorem kościoła Najświętszej Marii Panny (NMP) Franzem Burchardem zwalczał w mieście poglądy ozjandrystów, a także filipistów (zwolenników Filipa Melanchtona). 8 IV 1560 (w Niedzielę Miłosierdzia, pierwszą po Wielkanocy) wspólnie z Franzem Burchardem oraz Heinrichem Saalfeldem, kaznodzieją z kościoła św. Jana, przeprowadził akcję w obronie odsuniętego od ambony w kościele św. Jana gnezjoluterańskiego kaznodziei Samuela Gebela. Wszyscy trzej duchowni, parafrazując przypowieść ewangeliczną o Dobrym Pasterzu, wygłosili kazania stanowczo krytykujące postępowanie gdańskiej Rady Miejskiej, wspierającej przeciwnego Gebelowi pastora kościoła św. Jana, filipistę Johanna Hutzinga. W rezultacie 29 IV 1560 dekretem Rady Benedikt Morgenstern, Franz Burchard i Samuel Gebel zostali pozbawieni stanowiska. Opuścił wówczas Gdańsk i przeniósł się do Torunia.

W latach 1560–1567 – podobnie jak Franz Burchard – był kaznodzieją w toruńskim kościele NMP na Starym Mieście. Dwukrotnie w latach 1562–1563 podejmował dysputy z działającymi w Toruniu braćmi czeskimi, w tym z Janem Laurencjuszem. Nadal jednak również uczestniczył w gdańskich sporach teologicznych. 29 VI 1562 wziął udział w debacie (colloquium) w Toruniu, podczas której zwolennicy gdańskiego kaznodziei Erharda Sperbera (zwani sperberianami lub sakramentarianami), uznający sakramentalną wartość tzw. „relikwii” (pozostałości po udzieleniu komunii) starli się ze zwolennikami Veita Neubera (neuberianami), a także filipistami (w tym Johannem Weidnerem), odmawiającymi tak rozumianym relikwiom jakiegokolwiek sakralnego znaczenia.

Kiedy 17 VII 1562 ogłoszono tzw. Notulę (zbiór zasad wiary luterańskiej dla Gdańska), wystąpił z jej zdecydowaną krytyką – twierdził, że jest to dokument błędnie i niejasno sformułowany, a także wypaczający prawdziwą luterańską wiarę. Później co najmniej raz w tajemnicy przed władzami miasta podróżował do Gdańska, by pozyskać nowych zwolenników. Nakłonił m.in. Bonawenturę Knorra, diakona z kościoła św. Piotra i Pawła, do wycofania podpisu pod Notulą (w następstwie tego kroku Knorr stracił posadę). W 1564 uznał pojednawczą misję mediacyjną Franza Burcharda w Gdańsku za zdradę prawdziwej, gnezjoluterańskiej wiary i określił swego dotychczasowego współpracownika mianem „heretyka”.

Jego raport na temat Notuli ukształtował nieprzychylną opinię na jej temat w kręgu niemieckich gnezjoluteranów (w tym Johanna Wiganda). W grudniu 1565 wystosował list do burmistrza i rajców Torunia, w którym ganił poglądy „fałszywych nauczycieli” z Gdańska, zwolenników Neubera (a wśród nich ponownie Weidnera). W 1567 opublikował pisemną polemikę wymierzoną kolejny raz przeciwko gdańskiej Notuli. Ze względu na ostry język wypowiedzi i nieprzejednaną postawę nazywany był przez swoich przeciwników „prowincjonalnym inkwizytorem”, lub bardziej dosadnie – ze względu na brzmienie swego nazwiska („Morgenstern” to po niemiecku „gwiazda poranna”) – „Lucyferem”. Ostatecznie ze względu na ustawiczne konflikty i polemiki z przedstawicielami innych wyznań protestanckich nakazano mu opuścić również i Toruń. Po przeniesieniu się do Prus Książęcych od 1568 do 1577 prepozyt (pastor) parafii katedralnej w Królewcu. Tu również zwalczał wpływy i poglądy braci czeskich. Pozostawał ponadto w sporze teologicznym z ewangelickim biskupem Sambii (do 1578), Tilemannem Heshusiusem o ludzką naturę Chrystusa, czyli o tzw. concretum et abstractum. W sporze tym miał natomiast wsparcie ewangelickiego biskupa Pomezanii, Johanna Wiganda (po ustąpieniu Heshusiusa również administratora Sambii). W 1577 przesunięto go na pastorat w królewieckiej parafii na Starym Mieście. Po śmierci Wiganda odebrano mu w 1588 i tę parafię. W latach 1588–1599 był pastorem w kościele św. Mikołaja w Grudziądzu. Podczas posługi w tym mieście zachorował i dla poratowania zdrowia ponownie udał się do Królewca, gdzie zmarł.

Był autorem opublikowanego drukiem w 1567 w Eisleben, rodzinnym mieście Marcina Lutra (Saksonia-Anhalt) traktatu w języku niemieckim, o bardzo wymownym tytule: Widerlegung der Notel, damit die Sacramentirer zu Dantzig, jhren Irthumb und Verfolgung, verkleistern und bedecken wollen, und die arme Kirche daselbst… beschweren, Geschrieben an die Prediger daselbst, Die ferner am Sawerteig der Sacramentirer nicht schuldig, denn das sie derselben Notel unterschrieben haben. Sampt zweien Vorreden: Eine der Prediger in der Herrschafft Mansfeldt, aan die Diener Goettliches Worts zu Dantzig und Thorn. die andere, An einen… Rath, der Koeniglichen Stad Thorn… Durch Benedictum Morgenstern Predigern der Koeniglichen altenstad Thorn in Preussen (Eisleben 1567). Do traktatu dołączony był m.in. wspomniany wyżej list do Rady Miasta Torunia oraz dziełko Sperbera (i J. Jeckela) z 1561, zatytułowane Volget das Bekentnis etlicher reiner Lehrer zu Dantzig, einem Erbaren Raht ubergeben nach dem schon etliche reine Lehrer als H. Jacobus Jeckel und H. Erhartus Sperber vertrieben waren, zawierające gnezjoluterański punkt widzenia na sakrament Wieczerzy Pańskiej.

Z kolei w 1598, u schyłku życia opublikował – również w Niemczech – dzieło Tractatus de Ecclesia domini nostri Iesu Christi vera et catholica: et de Ecclesia falsis, hoc est, de Papatu…. Item de calvinistarum valdensiumque Ecclesiis, et harum in religione Consensu Sendomiriae in Polonia anno 1570 fabricato (Francoforti 1598), w którym wystąpił jako zadeklarowany przeciwnik Zgody Sandomierskiej z 1570, wymierzonej przeciwko narastającym tendencjom kontrreformacyjnym porozumienia trzech głównych wyznań protestanckich w Rzeczypospolitej. Dzieło to krytykowało również dokonania przeprowadzonego w sierpniu 1595 ostatniego wspólnego protestanckiego synodu generalnego w Toruniu.

Jego nieznana z imienia córka poślubiła Andrzeja Luperiana, luterańskiego kaznodzieję w Poznaniu, a następnie w Pleszewie, również nieprzejednanego przeciwnika kalwinistów i braci czeskich. SK

Bibliografia:
Joecher Christian Gottlieb, Allgemeines Gelehrten-Lexicon, Dritter Theil, Leipzig 1751, kol. 670.
Freytag Hermann, Die Beziehungen Danzigs zu Wittenberg in der Zeit der Reformation, „Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins”, H. 38, 1898, s. 83, 87, 89–94.
Hase Carl Alfons, Morgenstern Benedikt, [w:] Allgemeine Deutsche Biographie, Bd. 22, Leipzig 1885, s. 228–230.
Hovda Bjoern Ole, The Controversy over the Lord's Supper in Danzig 1561–1567. Presence and Practice – Theology and Confessional Policy, Goettingen/Bristol 2018, s. 14, 23–25, 27–29, 32–35, 73–77, 81–100, 120–155.
Kościelak Sławomir, Reformacja w małych miastach województwa pomorskiego. Próba podsumowania, „Zapiski Historyczne” 2005, t. 70, z. 4, s. 35.
Krollmann Christian, Morgenstern Benedikt, [w:] Altpreussische Biographie, Bd. 2, hrsg. von Ch. Krollmann, K. Forstreuter, F. Gause, Marburg 1967, s. 446.
Rhesa Ludwig, Kurzgefasste Nachrichten von allen seit der Reformation an den evangelischen Kirchen in Westpreußen anstellten Predigern, Königsberg 1834, s. 27, 47, 133, 240, 251.
Sławiński Wojciech, Toruński synod generalny 1595 roku. Z dziejów polskiego protestantyzmu w drugiej połowie XVI wieku, Warszawa 2002, s. 8, 14, 82, 102, 292.