JEROZOLIMA, obiekt

Aktualna wersja na dzień 15:32, 8 maj 2023

Jerozolima na mapie z 1601

Jerozolima (J) na mapie z 1601, w połowie odległości między kościołem Bożego Ciała (B) a kościołem Wszystkich Bożych Aniołów (A)

Gdańsk ok. 1730 (fragment), 41 – Brama Oliwska, 42 – kościół Wszystkich Bożych Aniołów, 43 – Jerozolima, 48 – Góra Szubieniczna

Rok 1807, od dołu: Brama Oliwska i wiodąca od niej Wielka Aleja (al. Zwycięstwa), Dom Skazańców (Arme Sünder Haus), nowa Jerozolima (Jerusalem), na wprost niej szpital i kościół Wszystkich Bożych Aniołów, u góry po lewej szubienica (Gericht)

JEROZOLIMA, niewielki murowany obiekt na przedpolu fortyfikacji Gdańska, o nieustalonym czasie powstania. Według jednej z hipotez był pozostałością kaplicy, jednej z wielu, jakie Krzyżacy wystawiali pod swoimi zamkami, by urządzać rodzaj ćwiczeń pozorujących zdobycie Jerozolimy, w celu wypełnienia ślubowania wyzwolenia jej z rąk pogan. Przekopywano grunt, tworzono labirynt okopów, do których posyłano knechtów, a następnie przeprowadzano szturm, by ich stamtąd wypędzić. Po „zdobyciu Jerozolimy” odprawiano nabożeństwo. Wszystkie opisy krzyżackich ćwiczeń tego rodzaju pochodzą jednak z późniejszych czasów. Jeden z najwcześniejszych opisów stworzył Stanisław Sarnicki w 1587. Za sakralną genezą może przemawiać fakt, że obowiązek utrzymania gdańskiej Jerozolimy spoczywał na przełożonych kościoła kościoła Bożego Ciała.

Według drugiej z hipotez obiekt zbudowano, by służył jako miejsce podawania ostatniego napitku skazańcom, prowadzonym na miejsce straceń na Górze Szubienicznej (między obecną ul. Traugutta i ul. Sobieskiego) (zob. też szubienica). Brytyjski podróżnik Peter Mundy w 1642 zanotował, że w małym domku „Jeruzalem”, tuż za miastem, parze skazańców podano napoje. Anonimowy autor angielskiego opisu Gdańska z 1734 twierdził nawet, że w domku opatrzonym inskrypcją, prowadzeni na śmierć mogli się także raczyć wybranymi przez siebie potrawami. W praktyce było to jednak tylko wino.

Wczesnym świadectwem istnienia obiektu jest mapa składów drzewnych na terenie dawnego Młodego Miasta (Jungstadt), autorstwa Friedricha Berndta z 1601. Przed bramą Bożego Ciała, u podnóża wzgórz, przedstawiono na niej parterowy domek, przykryty dwuspadowym dachem, z rosnącą przed szczytową ścianą rozłożystą lipą. W bocznej ścianie znajdowały się dwa okna i wejście, w szczytowej zarys komina. Napis na mapie „Jerozolima, 60 prętów” (Jerusalem, 60 Rutt.) podaje wielkość działki, wykrojonej z gruntów miejskich – 60 prętów kwadratowych (1110 m²). W 1603, na mapie terenów przylegających do miasta, ten sam kartograf umieścił Jerozolimę w tym samym miejscu, w rejonie obecnego Placu Zebrań Ludowych, mniej więcej w połowie linii łączącej kościół Bożego Ciała z kościołem szpitalnym Wszystkich Bożych Aniołów. Byłoby to przy dolnym odcinku obecnej ul. Chodowieckiego, poniżej strzelnicy przy ul. Kopernika. W tym samym miejscu pokazuje Jerozolimę mapa Petera Willera z 1691, natomiast historyk Matthias Gotthilf Löschin (1837) lokalizuje ją bliżej – około 200 kroków (150 m) od Bramy Oliwskiej, czyli w rejonie późniejszej muszli koncertowej na Placu Zebrań Ludowych. Skierowany w tę stronę nieodległy bastion Grodziska nosił od 1705 nazwę Jerozolimskiego (Bastion Jerusalem).

Wygląd obiektu widoczny na pierwszej z powyżej przywołanych mapy potwierdza panoramiczny widok Gdańska z około 1730. Na nim Jerozolima, oznaczona numerem 43, ma w bocznej ścianie trzy okna, brakuje też drzewa, ale kształt jest ten sam. U dołu pokazano ostatni cel skazańców – poczwórną „Miejską Szubienicę” (nr 48: Das Städtische Gerichte). W czasie oblężenia Gdańska w 1734 Rosjanie wznieśli na północ od domku szaniec „Jerozolimski”. Domek mógł odnieść szkody, o jego złym stanie mówią późniejsze źródła. Autor monografii z 1807 (pozostającej w rękopisie), Christian Friedrich Wutstrack, pisał, że mocno zniszczony domek został w 1805 rozebrany. Jednocześnie podał treść ponurej legendy, opublikowanej po raz pierwszy w 1804 w „Unterhaltungsblatt an der Weichsel und Ostsee”, o karczmie, której właściciel o nazwisku Jerusalem mordował i okradał nocujących w niej gości. Gdy zabił w ten sposób dawno niewidzianego syna, skazano go na śmierć, a karczmę na jego życzenie rozebrano i zbudowano nową, by podać mu w niej ostatni napitek przed egzekucją.

Rozbiórkę Jerozolimy wydaje się potwierdzać mapa z 1807, na której obiekt w tym miejscu określono jako „Dom Biednych Grzeszników” (Arme Sünder Haus) czyli skazańców, natomiast w połowie długości Wielkiej Alei ( al. Zwycięstwa) pojawia się nowa Jerozolima. Dookoła kwadratowego dziedzińca stały cztery budynki, a od tyłu przylegał większy ogród. Taki układ pasuje do zabudowań karczmy. Pod tą nazwą widać ją też na mapie oblężenia Gdańska w 1813. Na mapie z 1833 domku skazańców już nie ma, nowa karczma jest nadal – bez nazwy. Byłby to ostatni ślad po gdańskiej Jerozolimie. W tym samym miejscu, koło wylotu obecnej ul. Skłodowskiej-Curie, powstała później gospoda „Pół Alei” (Halbe Allee), której budynek (al. Zwycięstwa 27) zachował się do dziś. AJ

Bibliografia:
PAN Biblioteka Gdańska, mapy terenów między Gdańskiem a Wrzeszczem z lat 1601 do 1833.
A particular Description of the City of Dantzick, London 1734, s. 30.
Lillienthal Michael, Erleutertes Preussen, oder auserlesena Anmerkungen, Bd. I, 1724, s. 723–724.
Löschin Matthias, Beiträge zur Geschichte Danzigs und seiner Umgebungen, H. 3, Danzig 1837, s. 64.
Schnippel Emil, Ausgewählte Kapitel zur Volkskunde in Ost- und Westpreussen, Danzig 1921, s. 123–124, 157-158.
The Travels of Peter Mundy, Vol. IV. Travels in Europe 1639–1647, London 1925, s. 173.
Wutstrack Christian Friedrich, Historisch-topographisch-statistische Nachrichten von der Königlich-Westpreußischen See- und Handelsstadt Danzig, 1807, Archiwum Państwowe Gdańsk, 300, R-Ll, 96, s. 488.