PRZEWODNIKI PO GDAŃSKU

Aktualna wersja na dzień 11:24, 18 sty 2024

Matthias Gotthilf Löschin, Danzig und seine Umgebungen, Danzig 1860

Wilhelm Ferdinand Zernecke, Neuester Wegweiser durch Danzig und dessen Umgegend (wydanie z 1843)

Józef Zawirowski, Brunon Mionskowski, Bronisław Gaweł, fotografie Roman Wyrobek, Przewodnik po Gdańsku, Gdańska Macierz Szkolna, 1939

Franciszek Mamuszka, Pobrzeże Gdańskie, Warszawa 1951

Poznajemy Gdańsk, opracowali Stanisław Idzik, Zofia Lindowska, Bolesław Polskowski, Henryk Radowicz, Czesław Skonka, Zygmunt Żukowski, Gdynia 1960

PRZEWODNIKI PO GDAŃSKU. Bibliografia Gdańska do 1985 odnotowała 168 wydawnictw tego typu dotyczących samego miasta, jego poszczególnych dzielnic czy uzupełnionych informacjami o najbliższej okolicy, głównie o kurorcie w Sopocie. Po 1960 dużym zainteresowaniem turystów cieszyły się zarówno przewodniki po terenie całego Trójmiasta, jak i po dawnym województwie gdańskim. W 2019 ich liczbę wraz z wieloma reprintami ocenia się na około 200.

Pierwszą publikacją o charakterze informatora dla turystów i miłośników Gdańsku w układzie rzeczowych haseł, kilkakrotnie wznawianym, była praca zasłużonego pedagoga i badacza przeszłości miasta Matthiasa Gotthilfa Löschina Danzig und seine Umgebungen (Gdańsk i jego okolice, 1828, 1836, 1853, 1860). Kolejne jej wydania były wzbogacane o nowe hasła, a te istniejące poszerzano o dalsze informacje o charakterze historycznym. Inny układ i charakter miała praca urzędnika miejskiego, literata, działacza społecznego Wilhelma Ferdinanda Zerneckego Neuester Wegweiser durch Danzig und dessen Umgegend (Najnowszy przewodnik [dosł. drogowskaz] po Gdańsku i jego okolicy, 1843, wydanie polskie: Cały Gdańsk za dwadzieścia srebrnych groszy, 2010). Zawierała ona 535 haseł rzeczowych w układzie alfabetycznym, przedstawiających informacje o najważniejszych zabytkowych oraz współczesnych autorowi obiektach w mieście, o wydawanej prasie, o wielu osobach z jego przeszłości. Informacje dotyczące lat po 1814 były uzupełniane danymi statystycznymi.

Dla historyka badającego dzieje XIX-wiecznego Gdańska przewodniki Matthiasa Gotthilfa Löschina i Wilhelma Ferdinanda Zerneckego są cennym źródłem historycznym. W 2. połowie XIX wieku wzorem innych miast europejskich i niemieckich przewodniki zmieniły swój charakter i układ. Wydawnictwa typu leksykon zastępowano publikacjami dla turystów zwiedzających miasto, układ haseł dostosowywano do tras, którymi spacerowali. Prekursorem stała się 120-stronicowa praca anonimowego autora, opublikowana w 1861 przez wydawnictwo Augusta Wilhelma Kafemanna, Illustrierter Führer durch Danzig und seine Umgebungen (Ilustrowany przewodnik po Gdańsku i jego okolicach), do 1940 mająca 10 wydań. Początkowo była ona ilustrowana rysunkami, po 1900 – fotografiami gdańskich obiektów. Terminem „okolice” określano dzisiejsze przedmieścia Gdańska. Skromniejszy objętościowo był przewodnik Alberta Rudolpha Neuer Führer durch Danzig und Umgegend (Nowy przewodnik po Gdańsku i jego okolicy, 1882, wznawiany 1885, 1887, 1889). Na przełomie XIX i XX wieku na rynku wydawniczym dominowały przewodniki po Gdańsku, Oliwie i Sopocie literatki i znawczyni dziejów miasta Johanny Augustiny Elisy Püttner. Najpopularniejszym z nich był Danzig, ehemalige Freie Reichs- und Hansestadt, jetzt Hauptstadt der Provinz Westpreußen (Gdańsk, dawne Wolne Miasto królewskie i hanzeatyckie, obecnie stolica prowincji Prusy Wschodnie, 1888, 1894, 1899, 1901, 1906). Autorka proponowała turyście najbardziej interesujące trasy, informacje o poszczególnych obiektach zawierały dużo wiadomości z historii, mówiły też o ich współczesnej roli. Inny przewodnik jej autorstwa: Jäschkenthal und der Johannisberg bei Danzig (1890) ukazał się w polskim wydaniu w 2015 pod tytułem Jaśkowa Dolina i Góra Jana nieopodal Gdańska. Po 1901 przewodniki były bogato ilustrowane zdjęciami, dołączano do nich aktualne plany miasta i jego dzielnic. Wydawane były przez zasłużoną dla Gdańska oficynę Augusta Wilhelma Kafemanna, dla historyka jej publikacje mają dużą wartość dokumentalną.

Typowymi merkantylnymi edycjami były publikowane na przełomie XIX i XX wieku przez gdańskie i niemieckie oficyny liczne przewodniki z bardzo ogólnymi informacjami o mieście i jego zabytkach. Na wzmiankę zasługuje tu opracowany i firmowany przez Zarząd Miasta Führer durch Danzig (Przewodnik po Gdańsku, 1910, 1911, 1912, 1914). Wydawano też przewodniki po gdańskich kurortach Westerplatte i Brzeźno, np. Westerplatte. Ostseebad (Westerplatte. Kąpielisko bałtyckie, 1900 i 1912), Gustava Feyerabenda Ostseebad Brösen (Kąpielisko bałtyckie Brzeźno, 1899 i 1901), Oliva. Luftkurort (Oliwa. Uzdrowisko klimatyczne, 1924). Wiele dalszych o różnym poziomie merytorycznym i edytorskim ukazało się w języku niemieckim do 1945, wśród nich należy wymienić Antona Bertlinga Illustrierter Führer durch Danzig und Westpreußen (Ilustrowany przewodnik po Gdańsku i Prusach Wschodnich, 1911, 1920, 1924), Richarda Hartwiga i Walthera Domansky’ego Wanderbuch der Danziger Neuesten Nachrichten (1914), zredagowany przez pisarza Carla Lange Kleiner Führer durch die Freie Stadt Danzig, (1923), Hansa Bernharda Meyera Danzig (1939). Po 1933 pojawiły się również wydawnictwa o antypolskim nastawieniu, np. autorstwa Hansa Strohmengera i inne, a także znanego badacza dziejów i kultury Gdańska Friedricha Schwarza Danzig: Führer durch Stadt und Umgebung (Gdańsk: przewodnik po mieście i okolicy, 1936).

W omawianym okresie ukazało się także kilka kompetentnych przewodników w języku polskim, przeznaczonych dla polskich turystów oraz dla Polaków osiadłych tu po 1920. Na trwałe zapisały się w gdańskiej literaturze krajoznawczej prace wydawane przez księdza Tadeusza Kruszyńskiego Przewodnik po Gdańsku i okolicy (1914), księdza Kamila Kantaka Ilustrowany przewodnik po Gdańsku i okolicy (1921), wybitnego polskiego krajoznawcy Mieczysława Orłowicza Przewodnik po Gdańsku, Oliwie i Sopotach z planem miasta (1921, 1928) oraz wydany przez Gdańską Macierz Szkolną autorstwa Józefa Zawirowskiego Przewodnik po Gdańsku (1929, 1932, 1939; wydanie uzupełnione 1939 z Bronisławem Gawłem). Kilka z nich zostało po 1990 wydane ponownie przez prywatnych edytorów w formie reprintów.

Po II wojnie światowej korzystano początkowo z przedwojennych polskich wydawnictw. Nowością było opublikowanie przez Jana Kilarskiego Gdańsk miasto nasze: przewodnik po starym i nowym (1947), opartego na jego przedwojennej pracy z serii „Cuda Polski – Gdańsk” (1938). Jan Kilarski był też współautorem wydanego wspólnie z Mieczysławem Kuźniakiem Poznaj Gdańsk: przewodnik-informator (1949). Drukowanie kolejnych przewodników po Gdańsku wznowiono w latach 60. XX wieku. Dominowały wówczas prace Franciszka Mamuszki, dotyczące miasta i ziemi gdańskiej. Wśród nich: Gdańsk i ziemia gdańska (1966). Bestsellerem był wydany w 1968 przewodnik z tekstem Andrzeja Januszajtisa i rysunkami satyrycznymi Zbigniewa Jujki Z uśmiechem przez Gdańsk (1968), wznowiony i uzupełniony w 2003. Z innych na uwagę zasługują prace historyka sztuki Lecha Krzyżanowskiego Gdańsk, Sopot, Gdynia, przewodnik (1970 i 1973) oraz zasłużonych przewodników turystycznych Kazimierza Małkowskiego i Stanisława Podgórczyka Przewodnik po Trójmieście. Gdańsk, Sopot, Gdynia (1974 i 1979).

Po 1990 rynek wydawniczy oferował turystom zdezaktualizowane reprinty przedwojennych przewodników oraz tworzone na zasadzie kompilacji publikacje merkantylnych gdańskich wydawnictw. Ich zaletą były edycje obcojęzyczne. Rarytasem stały się monotematyczne edycje: Jerzego Litwina Morskie zabytki Gdańska (1999) i miasto widziane oczyma historyka sztuki: Jacek Friedrich Gdańsk, seria: „Miasto dla ciekawych” (2006). MrGl