GRZESIAK JÓZEF, harcmistrz
| < Poprzednie | Następne > |
JÓZEF ANDRZEJ GRZESIAK, (11 XI 1900 Czarna Wieś (obecnie w granicach Krakowa) – 18 IX 1975 Gdańsk), pseudonim „Czarny”, harcmistrz, żołnierz Armii Krajowej (AK). Syn dróżnika Józefa i Marii z domu Fiszer, brat Stanisława. Do 1913 ukończył cztery klasy szkoły powszechnej i trzy szkoły przemysłowej szkoły wydziałowej. Był współzałożycielem zastępu harcerskiego „Czarnych Wilków”, w listopadzie 1913 przyjętego do II Krakowskiej Drużyny Skautowej im. gen. Henryka Dąbrowskiego. W lecie 1914 odbył kurs dla harcerskich instruktorów niższego szczebla w Zarębkach koło Dobczyc, ukończył także roczny kurs buchalterii, rozpoczynając prace jako inkasent.
Podczas I wojny światowej, w 1916 ochotnik w 1 pułku Legionów (dowodzonym przez płk. Edwarda Rydza-Śmigłego), z powodu stanu zdrowia po kilku tygodniach zwolniony z wojska. W 1917 jego zastęp przekształcono w pluton VI Drużyny Krakowskiej, 17 II 1918 pluton przemianowano na 13. Krakowską Drużynę Skautową „Czarną Trzynastkę”, został jej drużynowym. 30 X 1918 uczestniczył w rozbrajaniu w Krakowie żołnierzy austriackich. W sierpniu i wrześniu 1919 jego drużyna pomagała w transporcie broni i amunicji dla powstańców śląskich, pełniła służbę kurierską.
W latach 1919-1920 pracował w Krakowie jako urzędnik budowlany. Wraz z Wileńskim Batalionem Harcerskim w końcu sierpnia 1920 dotarł na front wojny polsko-rosyjskiej, w stopniu sierżanta dowodził jednym z plutonów. Mimo ciężkiej rany odniesionej podczas zdobywania Grodna, wrócił na front, szlak bojowy zakończył w Wilnie, gdzie zamieszkał. W latach 1921–1922 uczęszczał na wojskowe kursy zakończone maturą, w stopniu chorążego pełnił służbę w paramilitarnym Związku Bezpieczeństwa Kraju, awansując do stopnia podporucznika. W 1923 zwolnił się z wojska i podjął pracę w wileńskiej Kasie Chorych. W marcu 1923 został podharcmistrzem, w 1924 wszedł w skład Zarządu Oddziału Wileńskiego Związku Harcerstwa Polskiego (ZHP), w którym pozostał do wybuchu II wojny światowej. W 1926 został zastępcą, a w 1927 komendantem Wileńskiej Chorągwi Harcerzy, pozostając nadal drużynowym, jednocześnie – w tymże 1927, po zmianie systemu stopni instruktorskich – mianowany harcmistrzem. W latach 1929–1933 członek Naczelnej Rady Harcerskiej. W 1931 wileńska „Czarna Trzynastka” pod jego komendą wchodziła w skład reprezentacyjnego hufca na Zlocie Skautów Słowiańskich w Pradze, a w 1932 reprezentowała ZHP na zlocie skautów estońskich. W latach 1932–1943 był członkiem komitetu redakcyjnego pisma „Harcmistrz”. Brał udział w Jamboree na Węgrzech (1933) i w Holandii (1937). W latach 1936–1939 członek Głównej Kwatery Harcerzy.
Do 1939 był kierownikiem Biura Ewidencji Ludności w Zarządzie Miasta Wilna. W czasie kampanii wrześniowej 1939 został komendantem Wileńskiego Harcerskiego Batalionu Ochotniczego, po wkroczeniu wojsk rosyjskich harcerze pod jego komendą utworzyli 18 X 1939 konspiracyjny Związek Bojowników Niepodległości (ZBN), a on sam w Biurze Ewidencji Ludności zorganizował konspiracyjną komórkę, wydającą fałszywe dokumenty osobom zagrożonym, usuwającą z kartotek dane o nich i zawiadamiającą o zagrożeniu. W 1941, po nawiązaniu kontakt ze Związkiem Walki Zbrojnej, ZBN przekształcił się w Wileńską Chorągiew Szarych Szeregów „Ul Brama”, której w 1941–1944 był komendantem (pseudonim „Kmita”). Jako komendant dzielnicy „D” Armii Krajowej garnizonu Wilno w 1942 awansowany został na stopień kapitana. Oficjalnie pracował wówczas w Stacji Epidemiologicznej. W czasie akcji „Burza”, od 6 do 13 VII 1944, w walkach o wyzwalanie Wilna, dowodził dwiema kompaniami, nieoficjalnie nazywanymi Batalionem Szarych Szeregów. Po zajęciu Wilna przez wojska rosyjskie, poszukiwany przez NKWD, został aresztowany 21 III 1945. Przesłuchiwany w Wilnie, później w Moskwie na Łubiance, po przewiezieniu z powrotem do Wilna skazany na 10 lat obozu pracy i pięć lat pozbawienia praw obywatelskich. 25 X 1945 wywieziony został do Workuty, gdzie do 21 I 1954 pracował w kopalniach węgla, na budowach, jako palacz i laborant w szpitalach. Po złamaniu nogi przebywał w Domu Inwalidów w Karagandzie.
Od 11 XII 1955 w Polsce, zamieszkał w Gdańsku-Oliwie, pracował w Przedsiębiorstwie Państwowym „Desa” (Dzieła Sztuki i Antyki). W lutym 1956 wystąpił z postulatami przywrócenia harcerstwu tradycyjnych form pracy. Uczestniczył w odrodzeniowym Zjeździe ZHP w Łodzi w grudniu 1956, jako jedyny z przedwojennych komendantów został wybrany do Rady Naczelnej i wszedł w skład Głównej Kwatery ZHP, kierując Wydziałem Obozów. W styczniu 1957 został pierwszym, po odrodzeniu harcerstwa, komendantem Chorągwi Gdańskiej, w 1958 odwołany jednak z tej funkcji. Na Zjeździe ZHP w 1959 skrytykował władze harcerskie za upolitycznianie organizacji, w listopadzie 1960 zrezygnował z przynależności do ZHP. Przygotował w formie maszynopisu obszerne opracowanie prezentujące dorobek wileńskiej „Czarnej Trzynastki” Duchem silni.
Od 1 I 1960 pracował w gdańskim oddziale Przedsiębiorstwa Państwowego Pracownie Konserwacji Zabytków jako kierownik Działu Administracyjnego, następnie – do emerytury w 1969 –jako zastępca dyrektora do spraw ekonomicznych. Od 1972 poważnie chorował z powodu niewydolności układu krążenia. W jego pogrzebie na cmentarzu Srebrzysko brali udział wychowankowie przybyli z całego kraju, w tym poczet sztandarowy krakowskiej „Czarnej Trzynastki”. Władze nie zezwoliły harcerzom gdańskim na udział w pogrzebie w mundurach. Odznaczony między innymi Krzyżem Walecznych (dwukrotnie w 1920), Medalem Niepodległości (1937), Srebrnym Krzyżem Zasługi (1931), Krzyżem Zasługi Wojsk Litwy Środkowej (1930) oraz pośmiertnie Złotym Krzyżem „Za Zasługi dla ZHP” (1996).
Od 30 VI 1921 mąż Marii z domu Bobrowicz (1897 Dąbrowica (województwo wołyńskie, obecnie Ukraina) – 24 III 1942 Wilno), nauczycielki, członkini Ochotniczego Batalionu Harcerskiego w czasie wojny polsko-rosyjskiej (1919–1920), odznaczonej Medalem Pamiątkowym za Wojnę 1918–1921, Krzyżem Zasługi Wojsk Litwy Środkowej (1930) i Srebrnym Krzyżem Zasługi (1931), od 1934 drużynowej 13. Żeńskiej Wileńskiej Drużyny Harcerek, komendantki hufca, członkini Komendy Chorągwi Wileńskiej ZHP, w 1939 współorganizatorki Pogotowia Harcerek Chorągwi Wileńskiej, następnie tajnego nauczania i pomocy więźniom, działaczki Związku Walki Zbrojnej, zmarłej wskutek choroby. Ojciec Józefa Stefana "Ziutka" (10 XI 1922 Wilno – 9 X 1998 Wrocław), podharcmistrza, członka Szarych Szeregów, dowódcy drużyny Armii Krajowej w Wilnie; w latach 1948–1956 więzionego przez Urząd Bezpieczeństwa, zesłanego do kopalni węgla kamiennego w Knurowie na Śląsku, po wyjściu z więzienia referenta administracyjnego Akademii Medycznej w Gdańsku, a następnie pracownika przedsiębiorstw budowlanych we Wrocławiu.
Po raz drugi żonaty był z Klementyną (19 VIII 1911 – 9 VIII 2006 Gdańsk), aresztowaną w 1944 przez NKWD i bez procesu zesłaną do Workuty, powtórnie zamężną Lachowicz.
Patron licznych drużyn harcerskich w całej Polsce. 18 IX 1991 na murach gdańskiego Domu Harcerza odsłonięto poświęconą mu tablicę pamiątkową, doczekał się również podobnej tablicy odsłoniętej 17 II 1996 w Krakowie, na budynku przy ul. Szujskiego 3, gdzie mieszkał do 1920 i gdzie mieściła się harcówka „Czarnej Trzynastki”.
Bibliografia:
Błażejewski Wacław, Postaci z dziejów. 35 biogramów działaczy i instruktorów harcerskich, Warszawa 1984.
Gaweł Tadeusz, Bieżanowski Marek, Pamięci „Czarnego”, Kraków 1996.
Grzesiak Józef Andrzej, Na słonecznym szlaku, w: Kopiec wspomnień, Kraków 1964.
Harcerki 1939–1945. Relacje–pamiętniki, oprac. Krystyna Wyczańska, Warszawa 1985.
Hausner Wojciech, Krakowski skauting 1910–1914, Kraków 1994.
Jabrzemski Jerzy, Harcerze z Szarych Szeregów, Warszawa 1997.
Jensz Jerzy, Józef Grzesiak „Czarny”. Biografia, „Okruchy wspomnień z lat walki i martyrologii Armii Krajowej", nr 15, Kraków 1995.
Kamiński Aleksander, Wasilewski Antoni, Józef Grzesiak „Czarny”, Londyn 1981.
Leksykon harcerski, red. Olgierd Fietkiewicz, Warszawa 1988.
Leonhard Bolesław, Kalendarium z dziejów harcerstwa krakowskiego 1910–1950, Kraków 1984.
Szczecina Dariusz, Harcerz na całe życie. Józef Grzesiak „Czarny”, „Czuwaj”, 2000, nr 3.
Wasilewski Antoni, Zarys dziejów Wileńskiej Chorągwi Harcerzy, Warszawa 1983.
