Lazaret, Der Stadt Dantzigk…, 1687
SZPITALE, DOMY OPIEKI DO KOŃCAXVIII W. Stacjonarne zakłady opieki, pocz. nad ubogimi, starymi, chorymi, pielgrzymami i podróżnymi, dziećmi. W średniowieczu powstawały gł. na obrzeżach Głównego, Starego i Młodego Miasta. Początkowo wymagały legitymizacji Kościóła. Po reformacji (1525) doszło do oddzielenia szpitali od prawa kościelnego i podporządkowania prawu świeckiemu (prywatnemu, w mniejszym stopniu karnemu). Do 1454 szpitale gd. podlegały zakonowi krzyż. (wyjątek q szpital św. Ducha po 1382), po 1454 – Radzie Miejskiej. Najwięcej szpitali założono w XV w., w okresie późn. aktywność Rady Miejskiej w tym zakresie była niewielka. Początkowo zarządzali szpitalami prowizorzy (Vorsteher) lub pojedynczy zarządzający, tzw. szpitalnicy (Spitler). Z powodu nadużyć tych ostatnich, po 1545 bezpośrednią władzę nad każdym szpitalem sprawowało 3-8 prowizorów, nadzorowanych przez q panów szpitalnych, powoływanych przez Radę Miejską. Prowizorom podlegał zarządca (Hofmeister), temu niższy personel: szafarz (Speisevater), szafarka (Speisemutter), pisarz-księgowy (Buchhalter, Amtsschreiber), opiekunka(i) chorych (Krankenmutter, Siegmägde), pachołek koszowy (Korbknecht), pachołek urzędu aprowizacji (Speiseknecht), woźnica (Fuhrknecht), odźwierny (Torschließer), piekarz (Becker), świniarek (Schweinhirt), kantor przyszpitalnej świątyni (Vorsinger), kalikant (Calcant), grabarz (Totengräber), dzwonnik (Glöckner), a w instytucjach opiekujących się dziećmi – nauczyciel (Lehrer). Oprócz ubogich przyjmowały także odpłatnie (za tzw. wkupne, Einkaufsgeld) ludzi starych i samotnych, w celu zapewnienia im dożywotniej opieki (prebendariusze). Do szpitali wykonujących zabiegi med. należały q lazaret i q Szpital na Zapleczu, tamże pracował stały personel med.: cyrulik (Barbier) i lekarz, istniał rozbudowany system opiekunek chorych, od 1755 działała w lazarecie apteka. Liczba pacjentów szpitali do XVII w. pozostaje nieznana, w XVII–XVIII wa- hała się od 36 (q szpital Wszystkich Aniołów Bożych) do 481 (lazaret). W 1692–1793 przebywało rocznie w szpitalach od 734 do 1078 osób (bez pensjonariuszy q domu dziecka). Wzrost liczby pacjentów pod koniec XVIII w. oraz problemy polit.-finans. Gd. spowodowały zubożenie fundacji i w pocz. XIX w. ograniczenie lub zawieszenie działalności niektórych. Początkowo szpitale finansowano dzięki nadaniom zak. krzyż. i legatom testamentowym (zwł. u schyłku XV w.). Po 1454 do działań wspomagających przez Radę Miejską należało m.in. zwalnianie z podatków, zezwalanie na nieodpłatne użytkowanie gruntów miejskich, na kwestowanie w mieście, a pod koniec XVIII w. – wobec kryzysu finansów publicznych – także obowiązkowe opodatkowanie obywateli Gd. Niektóre szpitale (lazaret, q Dom Dobroczynności, dom dziecka) pełniły od XVII w. również funkcje domów pracy (manufaktury włókiennicze). W XIX w. szpitale powstałe w średniowieczu pełniły funkcję przytułków, poza lazaretem przeznaczonym odtąd wyłącznie do diagnostyki i leczenia chorych (tzw. proces medykalizacji).
ASZ z Szpitale powstałe do 1793
