ZAMEK KRZYŻACKI. Po zajęciu Gd. przez zak. krzyż. 1308 (q rzeź Gd. w 1308), do poł. lat 30. XIV w. zdobywcy jako siedzibę q komturstwa wykorzystywali dawny q gród władców pol. i książąt gd. Budowę ceglanego zamku rozpoczęli za czasów wielkiego mistrza Dietricha von Altenburga (3 V 1335 – 6 X 1341), najpewniej 1338 (gdy przy komturze gd. pojawił się czł. gd. konwentu brat-mistrz kamieniczny). Usytuowany między ul. Na Dylach i Dylinki od płn., między Rycerską i Karpią od wsch., Wapienniczą i Wartką od płd., Sukienniczą od zach. Początkowo od płn. (między ul. Na Dylach a ul. Obrońców Poczty Polskiej) i zach. (poza zach. pierzeją ul. Sukienniczej) otoczony fosą, od wsch. i płd. wodami wpierw Wisły i Motławy, nast. (po przesunięciu koryta wiślanego) dodatkową fosą od wsch. (obszar między ul. Rycerską a Karpią). Wjazd był od zach., w ciągu ul. Grodzkiej i Podwala Staromiejskiego, prowadząc do q Bramy Zamkowej w murach q Głównego Miasta (ob. skrzyżowanie ul. Grobla z ul. Tobiasza). Najważniejszą częścią był Zamek Wysoki (w narożniku płd.-wsch. całego obiektu, między ul. Czopową, Rycerską, Grodzką i Sukienniczą). Budowany jako pierwszy i oddany do użytku ok. 1350, szybko okazało się zbyt mały. Na przeł. lat 80. i 90. XIV w. rozbudowany, prawie ukończona budowla spłonęła jednak nocą 15–16 X 1394, odbudowa trwała jeszcze 1396. Założony na planie prostokąta o bokach ok. 60 m (na osi wsch.-zach.) na 63 m (w osi płn.-płd.), z dziedzińcem wewnętrznym (szer. ok. 29–33 m w osi płn.-płd.), o krużgankach (szer. ok. 2,5 m) murowanych w przyziemiu, wyżej drewnianych oraz skrzydłami o szer. 15–18 m, z basztami na narożach, w tym jedną, płn.-wsch. potężną, przy której istniała brama wjazdowa z przedzamcza. W 1401 zamontowano tam zegar wybijający godziny; miała pokoje gościnne i więzienie (1413 przetrzymywano odsuniętego od godności wielkiego mistrza Henryka von Plauena). Otoczony parchamem (dodatkowym murem, ok. 10 m od ścian magistralnych skrzydeł zamku, przestrzeń między nim a zach. skrzydłem zamku, od strony ul. Sukienniczej, pełniła funkcję cment.) i od płn. oraz zach. wewnętrzną fosą (szer. ok. 30 m). Znajdowały się tu typowe dla zamku krzyż. pomieszczenia (np. kapitularz – miejsce czytania zakonnej reguły i narad, refektarz – jadalnia, miejsce spędzania wolnego czasu, dormitorium – sypialnia). Potwierdzone są: kaplica ze skarbcem, pomieszczenia kancelarii komtura (scriptorium) z archiwum, zbrojowni (np. 1384 było 14 pancerzy kolczych, 18 zbroi płytowych, 3 kolczugi, 25 par rękawic pancernych, 6 tarcz), kuchnia, piwnica-spiżarnia produktów żywnościowych, piwnica-spiżarnia soli (salzkamer), garderoba-szatnia (przechowywano w niej zapasy płótna, sukna i skór potrzebnych do szycia ubrań, worków, okryć dla koni, pokrowców na działa, żagli, powrozów oraz gotową odzież (np. w 1384: 12 sztuk lnianych ubrań, 4 płaszcze nieprzemakalne, 5 starych kapeluszy, 9 kapeluszy pod hełm, w tym osobny kapelusz komtura, 1391 m.in. 4 długie ręczniki do rąk, 10 obrusów, 1396: 8 ręczników dla sług, 20 par lnianych spodni). Na płn. i zach. od Zamku Wysokiego wybudowano przedzamcze, otoczone murami wznoszonymi od ok. 1350 (zastępowały wykorzystywane wały dawnego grodu) i basztami, z najdalej na płd.-zach. wysuniętą Basztą Rybacką (q baszta Łabędź), ryglującą dostęp od strony Głównego Miasta Gd. i kontrolującą port na Motławie. Na podzamczu znajdowały się zabudowania gosp.: kuszarnia (warsztat produkcji, naprawy i przechowywania sprzętu strzelniczego, np. 1384 było w niej 500 kusz, 1413 – prawie 4 tys., 1396, po pożarze zam. – 58), dom szewski (np. 1434 trzymano w nim, oprócz skór, 60 par butów), stajnia komtura. W 1410 (q Wielka Wojna) doraźnie powołano tu szpital (w czasach pokoju załoga zamku korzystała z usług szpitali miejskich, zwł. q szpitala św. Ducha przy Bramie Zamkowej). Do gospodarstwa zamku wliczano urządzenia położone na q Starym Mieście: q Wielki Młyn i ob. tzw. Mały Młyn (w rzeczywistości spichlerz), łaźnię (starszą, obok Wielkiego Młyna, 1381 przekazano mieszczanom, nowa funkcjonowała na q Osieku, przy ul. Tartacznej, 1422 w jej miejscu wybudowano tartak), piekarnię, położoną przy q Zaroślaku cegielnię, na prawym brzegu Motławy (na q Ołowiance) ciesielnię/dwór drzewny, czyli q stocznię krzyż., na ob. wyspie q Ostrów stajnie dla załogi (1384 stadnina zamkowa liczyła 38 koni, m.in. 13 dla knechtów, 2 wałachy, 3 pociągowe, 9 zaprzęgowych; 1391 – 23 konie; 1407 – 38; 1418 – 36, w tym 4 pocztowe; 1420 – 49; 1428 – 59). Na ob. wyspie Ostrów znajdowała się zamkowa siodlarnia, folwark bydlęcy i kuźnia. Od 1416 komtur posiadał odrębną stajnię na podzamczu (z reguły były w niej 22 konie) i własną piwnicę, od 1434 oddzielną kuchnię. Na stanie uzbrojenia 1384–1437 znajdowały się z reguły 3 duże działa, kilkanaście średnich i mniejszych (8 w 1384, 11 w 1413, 22 w 1428, 60 w 1434), trzymane w pomieszczeniu (Zamku Wysokiego lub podzamcza) zw. Geschoss (parter). W zamku przebywała większość członków konwentu, 1438 liczącego 34 braci-rycerzy, 1446 – 35, 1454 – 32 i dodatkowo 6 innych, obok których było ok. 50–60 knechtów ścisłej załogi. Przybliżony wygląd zamku przedstawiał zaginiony 1945 obraz Okręt Kościoła (w q Dworze Artusa). W lutym 1454 (q wojna trzynastoletnia) zamek poddał się bez walki gdańszczanom. Zamek gł. (bez podzamcza) rozebrany został w ciągu miesiąca, wyposażenie przejęła częściowo Rada Głównego Miasta Gd., część rozkradziono. Więźba dachowa z rozebranych stajni 1493 wykorzystana została przy budowie chóru q kośc. św. Jana. Od pocz. 2. dekady XVI w. rozpoczęto zasypywanie fos zamkowych. Przetrwały fragmenty muru wzdłuż ul. Wartkiej, przebudowana na kamieniczkę baszta przy Wartkiej 6/7 i dawna Baszta Rybacka (ob. Łabędź). Kaplica zamkowa. Zgodnie z regułą kaplice znajdowały się przy kapitularzu, w skrzydle płn. lub płd., by ołtarz usytuowany był od wsch. Wzniesiona przy budowie ceglanego zamku, z wykorzystaniem elementów kamieniarki q kośc. NMP na grodzie gd. Wezwanie nieznane. Miała 3 ołtarze: NMP, św. Elżbiety i św. Barbary, z obrazami tych świętych (1428 obraz NMP pozłocono, ołtarz św. Barbary zawierał relikwię świętej). W pomieszczeniu dostępnym od k. znajdował się od 1416 skarbiec zamkowy, który 1437 próbował (bez powodzenia) ograbić zawiadujący k. kapelan Henyng Boyde z Wismaru. W 1454, po opanowaniu przez gdańszczan zamku, wyposażenie k. zostało rozgrabione (w końcu XV w. niektórzy z potomków biorących udział w grabieży zwrócili sprzęty kościelne do q kośc. NMP). Rozebrana z zamkiem, wśród fragmentów jej kamieniarki, przekazanej do wtórnego użytku mieszczanom gd., znalazły się granitowe bazy późnoromańskie (zachowane w piwnicy Domu Towarzystwa Przyrodniczego/Muzeum Archeologicznego, ul Mariacka 28, w Dworze Artusa oraz pod słupami wspierającymi – od Motławy – konstrukcję Żurawia). Podobne 3 bazy odnaleziono na miejscu dawnego zamku (przy ul. Sukienniczej i Czopowej), jedną przy ul. Tkackiej i Piwnej.
BM
