PARK ORUŃSKI, ul. Nowiny. Założenia ogrodowe, związane z dworem, były własnością kolejnychgd. rodzin patrycjuszowskich.W 1598 w rękach rajcy Michela Kerla, który od 1600 dzielił 2 znajdujące się tu ogrody, duży i mały, z burmistrzem q Barthelem Schachmannem. Następnie majątek pozostawał własnością rodzin Schachmannów, Czirenbergów i Brandesów, na mocy ugody z 1617 jedyną właścicielką została wdowa po B. Schachmannie, która 1630 odsprzedała go burmistrzowi q Johannowi Czirenbergowi. Według opisu z lat 40. XVII w. (Charles Ogier) ogród zdobiły „osobne tarasy kwiatowe, terasy i dróżki pod sznur wymierzone, ścieżki i labirynty naturalne i pospolite”, a także żarty wodne, które przybrały postać studzien z ociosanego kamienia i ukrytych małych rur, opryskujących wodą nieostrożnych. Trzymano tu łabędzie i pawie, a wzdłuż drewnianego płotu uprawiano winorośl. Ukształtowanie ogrodu było geometryczne, przez umiejętne powiązania widokowe ważną rolę odgrywały także akcenty krajobra- zowe. W 1685 od Czirenbergów posiadłość nabył q Albrecht Groddeck. W jego gościnie, w dwor- ku, 17/18 III 1698 nocował król pol. August II Mocny. W rękach rodziny posiadłość pozostała do 1779 (od 1714 burmistrza q Abrahama Groddecka, po jego śmierci 1770 wdowy Jakoby E. Groddeck). W tym czasie w ogrodziepojawiły się elementy stylu krajobrazowego. Z ozdobionych trawnikami wzgórz, na których urządzone były punkty widokowe, rozpościerały się widoki, łączące w komponowaną całość: pagórki i łąki, sady, nieregularne aleje, wijący się dnem doliny q Potok Oruński, 2 nieregularne stawy oraz malownicze otoczenie. W 1780 majątek nabył q Gotfryd Reyger; w tym czasie istniał tam już słynny ogród botaniczny z roślinnością śródziemnomorską i tropikalną. W 1790 wdowa po G. Reygerze odsprzedała dobra Anglikowi Eduar- dowi Solly’emu (właścicielowi firmy handl. Solly & Gibson) na letnią rezydencję. W 1807, w związku z zajęciem Gd. przez Francuzów, Solly został zmuszony do opuszczenia miasta, park zniszczyły stacjonujące oddziały wojsk., 1813 (w wyniku ostrzału artylerii fr.) zagładzie uległ dwór. W 1814 posiadłość (89 prus. mórg) została sprzedana na publicznej licytacji q Fried- richowi A. Th. Hoenemu. W 1816 wybudował on istniejący ob. klasycyst. dworek letni, odbudował ogród, któremu nadał formy swobodne. Na osi pałacyku posadził aleję lipową, na płd. od niej, na wypłaszczonym tarasie, pozostałości dawnych ogrodów geometrycznych, założył ogrody użytkowe. Po stronie płn. ukształtował wnętrza krajobrazowe, które w miarę oddalania się od dworku nabierały coraz mniej formalnego charakteru. Przed dworem urządził okrągły podjazd, który oddzielił od znajdującego się po lewej stronie ogrodu użytkowego zabudowaniami gosp. W 2. poł. XIX w. posadzono na środku 2 buki czerwonolistne w taki sposób, aby flankowały gł. wejście do budynku. Kompozycję całości połączyły wystudiowane dukty widokowe, biorące początek na szczytach wzgórz, na których urządzono punkty widokowe; prowadziły do nich wytrasowane ścieżki. Wody Potoku Oruńskiego ujęte zostały w 2 swobodnie ukształtowane stawy, które zwielokrotniały widoki i rozświetlały dno doliny. Granicę wsch. parku wyznaczała szosa Gd.–Tczew, a od 1852 także linia kolejowa na tej trasie. W 1869 powstał na jego zach. skraju zbiornik retencyjny miejskiej sieci wodociągowej. W 1917 Emilia Hoene zapisała testamentem posiadłość miastu, z zastrzeżeniem, by nie urządzać w niej restauracji. Decyzją Zarządu Miasta ogród, o pow. 13,6 ha, stał się od 21 V 1918 ogólnodostępnym parkiem miejskim. W okresie II WMG był ulubionym miejscem wypadów, zabaw, festynów świętojańskich, koncertów ogrodowych i pokazów sztucznych ogni. Do 1945 założenie zwano Parkiem Hoenego. Od 1945 własność Skarbu Państwa; w dworku pocz. mieścił się dom starców, od 1950 przedszkole, na terenie dawnych ogrodów użytkowych powstało państw. ogrodnictwo. Park, pozbawiony opieki, dewastowano (zniknęło ogrodzenie, nast. elementy wyposażenia: mostki, wodospad, ławki, rzeźby i elementy małej architektury). Od 1974 władze Gd. przystąpiły do jego re- waloryzacji. Zrealizowany projekt (J. Teperek) nie respektował zasad odnowy obiektów hist. W 1980 przez środek parku przeprowadzono kolektor ściekowy, 9 VII 2001 został zalany wodami Potoku Oruńskiego. Poddawany rewaloryzacji zmierzającej do odtworzenia hist. układu przestrzennego. Od 2007 na terenie P.O. ma swoją siedzibę (ul. Nowiny 2B) q Narodowe Centrum Kultury Tatarów RP, 2010 odsłonięto q pomnik Tatara RP.
KR
