FRANCISZKANIE. Zakon Braci Mniejszych, żebraczy, zał. na pocz. XIII w. przez św. Franciszka z Asyżu; propagował zasady Ewan- gelii i wiernego naśladowania Jezusa Chrystusa, skupiony na pracy misyjnej zwł. pośród uboższych warstw ludności miejskiej. W XIII w. podzielony na gałąź obserwancką, przestrzegającą surowszej reguły (w Polsce jej przedstawicieli zwano q bernardynami, q reformatami i q kapucynami), i gałąź stosującą zasady łagodniejsze (f. konwentualni, noszący szare habity, od czasów rewolucji fr. 1789 – czarne). Podział zatwierdził 1517 papież Leon X.
W Polsce od 1236–37 (Wr., Kr.). W 1238 stworzyli osobną prowincję czes.-pol., z odrębnymi kustodiami na Śląsku, w Wielkopolsce, Małopolsce i w państwie zak. krzyż. W 1272 kustodia prus. podporządkowała się prowincji saskiej. Klasztor w Gd. (w kustodii prus. i prowincji saskiej) założono 1419 na mocy bulli papieża Marcina V. W 1419–23 f. przydzielono parcelę w zach. części q Starego Przedmieścia (q kośc. i klasztor franciszkanów św. Trójcy). Fundację zatwierdził w 1431 wielki mistrz krzyż. Paul von Russdorf, przy współudziale Rady Głównego Miasta, zwalniając f. od opłat gruntowych na rzecz miasta. Pierwszym gwardianem gd. konwentu był o. Klemens. Podstawą utrzymania zgromadzenia były jałmużny zbierane w Gd. i w okolicy oraz darowizny rycerstwa pomor. i gdańszczan. W 1507 bp pomezański Job von Dobeneck zezwolił na zbieranie jałmużny na Żuławach Wiślanych w zamian za głoszenie kazań i sprawowanie służby bożej. W 1521 Zygmunt i Stary potwierdził przywilej z 1431 i zatwierdził darowiznę łąki k. wsi Roszkowo przy Pruszczu Gd., nadaną przez szlachcica (nobilis) Teodoryka Boruncza (Bormitz, de Dorzmiesz).
Franciszkanie, jako kaznodzieje i spowiednicy, prowadzili działalność duszpasterską wśród mieszkańców Starego Przedmieścia, założyli szkołę zakonną, służącą nie tylko im, ale i osobom świeckim, gł. synom mieszczan gd. Wysoki poziom osiągnęło studium teol. (wykładali tu na przeł. XV i XVI w. doktorzy teologii Mikołaj Lackmann i Ludwik Hannig, późn. prowincjałowie sascy). W klasztorze zgromadzono pokaźny zbiór rękopisów, prowadzono kronikę dziejów zakonu w Prusach. Do f. należało także głoszenie kazań jubileuszowych w q kośc. NMP, duszpasterstwo pomocnicze w Oruni oraz duszpasterstwo pośród rybaków. Miejscowi bracia słynęli również z umiejętności budowlanych (np. brat Marcin Leuther, architekt nadzorujący przebudowę kompleksu zabudowań f. na przeł. XV i XVI w., prawdopodobny twórca got. stall w kośc. św. Trójcy). Przy klasztorze od 1471 funkcjonowało bractwo dla świeckich (akt założycielski odnowiono 1513), służące pogłębianiu praktyk rel. poprzez uczestnictwo w mszach, czuwaniach, modlitwach, postach. Zachowały się dokumenty (z 1476 i 1493) przyjęcia do tego bractwa mieszczan i okolicznych rycerzy.
W 1459–67 klasztor gd. usiłowali podporządkować sobie bernardyni z Polski, popierani przez króla Kazimierza Jagiellończyka. Prowincja saska utrzymała jednak stan posiadania dzięki wsparciu papieża Pawła II. W okresie q refor- macji nastąpił upadek świetności klasztoru. Za umiarkowanego zwolennika reformacji w Gd. uchodził kustosz i kaznodzieja w kośc. św. Trójcy Aleksander Svenichen, 1523–25 i 1526–29 kaznodzieja w kośc. NMP, absolwent uniw. w Wittenberdze. W 1525 klasztor f. splądrowano, zakonników przeniesiono do klasztoru q karmelitów, w budynkach zamierzano umieścić szkołę. Interwencja Zygmunta i Starego przywróciła f. klasztor, ale nie zdołała już uchronić konwentu, którego członkowie m.in. zaniedbali pieczy nad q Orunią, przed dalszym rozprzężeniem. 30 IX 1555 ostatni gwardian klasztoru (zarazem kustosz prus.), o. Jan Rollaw, dobrowolnie przekazał Radzie Miejskiej kościół, kaplicę, bibl. i opustoszałe budynki klaszt. ze wszystkimi prawami własności, z życzeniem, aby powstała tu szkoła, a młodzież wychowywała się w niej „ku chwale Bożej i chlubie Gdańska”. Do śmierci mieli w nich mieszkać 3 ostatni f., korzystając z tzw. kościoła chórowego (czyli prezbiterium) oraz prowadząc szkołę elementarną. Po śmierci Rollawa 1560 zostali jednak odsunięci od kośc. i szkoły, 1570 zmuszeni do przeniesienia się do q klasztoru cystersów w Oliwie.
W 1561 kustosz prus. rezydujący w Nowem, Mathias Luthe (Ludke, Ludeke), podjął próbę odzyskania klasztoru, lecz Rada Gd. odmówiła, powołując się na cesję Rollawa i poczynione już remonty. Podobnie nie przyniosły rezultatu starania f. z prowincji pol. (1562), saskiej (1570) oraz bp. włocławskiego Hieronima Rozrażewskiego (1595). W 1615 f. konwentualni uzyskali od Zygmunta III Wazy potwierdzenie prawa do klasztoru gd. oraz przywilejów z 1431 i 1521, a w 1651, podczas sporu kalwinistów z luteranami, przysłali na rekonesans 2 zakonników z Warszawy. Zabiegi nie przyniosły efektów, jednak jeszcze w XVIII w. na kapitułach prowincjonalnych f. konwentualnych wybierano tytularnego gwardiana gd.
Franciszkanie konwentualni powrócili do Gd. 1945, obejmując (28 kwietnia) zrujnowany kośc. św. Trójcy oraz kaplicę św. Anny. Bezowocne okazały się ich starania o przejęcie dawnego klasztoru (od 2. poł. XIX w. funkcjonował jako muzeum; q Muzeum Narodowe), ponowione po 1989, po uchwaleniu nowej ustawy i powołaniu Komisji Majątkowej do zwrotu przejętych przez PRL po 1945 dóbr kościelnych, która nie obejmowała jednak zaszłości wcześniejszych. Podobne stanowisko zajęły po 1989 władze wojew., także będące adresatem pozwu roszczeniowego. Początkowo za siedzibę służyła f. menonicka pastorówka przy ul. Menonitów 1. We wrześniu 1945 przenieśli się do domu galerowego, tzw. kazalnicowego przy kośc. św. Trójcy, a w 1949 do odbudowanej plebanii (domu pastorów) przy ul. św. Trójcy 4.
Od 1987 Gd. stał się siedzibą osobnej prowincji f. konwentualnych. W związku z tym 1988–90 wybudowano przy płn. ścianie prezbiterium kośc. św. Trójcy nowy, nawiązujący stylem do zabudowy ulicy budynek, w którym umieszczono Kurię Prowincjonalną (pod tym samym adresem co klasztor). Przy Kurii mieści się także Dom Pojednania i Spotkań im. św. Maksymiliana Kolbego, służący międzynarodowym sympozjom i przełamywaniu barier pomiędzy narodami (q Adalbertus-Werk; q Forsterówka).
SK
