FLOTA HANDLOWA I PASAŻERSKA 1793–1945

< Poprzednie

Następne >

Statki na Motławie, około 1900

GDAŃSKA FLOTA HANDLOWA I PASAŻERSKA 1793–1945. Włączenie Gdańska w marcu 1793 roku w obręb państwa pruskiego zmieniło także status floty handlowej należącej do obywateli miasta. Stała się ona częścią floty pruskiej, tym samym statki zostały zmuszone do używania pruskiej bandery, zamienionej po powstaniu Cesarstwa Niemieckiego w 1871 roku na banderę niemieckiej marynarki handlowej. Własnej bandery gdańskie firmy żeglugowe używały tylko w czasach I i II WMG (1807–1813, 1920–1939). W okresie II wojny światowej obowiązywała bandera III Rzeszy. Zmiana statusu prawnego Gdańska w 1793 roku przyniosła tylko niewielkie zmiany wśród miejscowych armatorów (np. Floris Schopenhauer opuścił Gdańsk). Do utworzenia I WMG nie zmienił się stan liczebny floty handlowej i zadania, które realizowała, dostarczając gdańskie towary (głównie masowe – zboże, drewno i ich pochodne wyroby) do wielu portów Europy Zachodniej, głównie Anglii, a w rejsach powrotnych przywożąc te same towary co w poprzednim okresie (żelazo, węgiel, sól, towary kolonialne, owoce cytrusowe, kawę, herbatę, tytoń, wina). Od końca XVIII wieku zmieniała się wielkość statków posiadanych przez gdańskich armatorów. Weszły do eksploatacji duże jednostki trójmasztowe typu pinka, o pojemności 350–450 łasztów (około 500 ton), umożliwiające jednorazowy przewóz większej partii towarów, co obniżało koszty transportu i zwiększało zyski armatorów. Większe jednostki mogły pływać w rejon Morza Śródziemnego, sporadycznie do portów afrykańskich i amerykańskich. Mniejsze jednostki (około 150 łasztów) ograniczały rejsy do rejonu bałtyckiego. Znaczenie gdańskiej floty handlowej zmniejszał fakt, że wśród armatorów przeważali właściciele jednego lub dwóch statków o małej lub średniej pojemności. Często też należały one do kilkuosobowej spółki handlowej. W tym okresie i 1. połowy XIX wieku istniało tylko kilka dużych firm armatorskich. Gdańskiej elicie handlowo-armatorskiej brakowało środków finansowych na budowę dużych statków, także jednostek mogących pływać do portów północnoamerykańskich. Dlatego wiele atrakcyjnych i poszukiwanych na rynku gdańskich towarów kolonialnych trafiało tu poprzez porty w Hamburgu czy Bremie. Na dziejach gdańskiej floty handlowej negatywnie zaważył okres I WMG, z wprowadzoną przez władze napoleońskie blokadą kontynentalną. Teren pływania gdańskich jednostek został ograniczony do basenu Morza Bałtyckiego i do portów północnoniemieckich. Z powodu stanu wojennego nie było dostaw zboża i drewna z terenu ziem polskich oraz ich dalszego eksportu do odbiorców. Stało się to przyczyną bankructwa wielu gdańskich firm handlowych, w tym armatorskich.

Po przywróceniu w 1814 roku pruskiego panowania nad Gdańskiem dopiero około roku 1820 można mówić o powrocie do stanu sprzed roku 1807 w gdańskim eksporcie i imporcie, w czym duży udział miała gdańska flota handlowa. Liczba statków powróciła do stanu wcześniejszego, zmieniły się firmy armatorskie. Nadal jednak przeważały firmy dysponujące jednym czy dwoma żaglowcami. Ta sytuacja trwała do lat 80. XIX wieku, kiedy większość firm zrezygnowała z działalności armatorskiej po stopniowym zastępowaniu jednostek żaglowych przez parowce. Zakup parowców wymagał znacznych funduszy (także na eksploatację), tych zaś w Gdańsku brakowało, władze państwowe wspierały wielkie firmy armatorskie z Hamburga, Bremy, Lubeki (utrzymujące linie żeglugowe do prawie wszystkich portów świata), w mniejszym stopniu armatorów ze Szczecina, Gdańska czy Królewca. Północnoniemieccy armatorzy zastępowali firmy gdańskie w towarowych rejsach liniowych i trampingowych z Gdańska i do Gdańska.

Tylko kilka firm gdańskich w 2. połowie XIX wieku posiadało duże parowce, mogło pływać w zyskownych rejsach do Ameryki Północnej i Południowej. Wynalezienie i powszechne zastosowanie po roku 1870 do napędu statków śruby okrętowej zrewolucjonizowało żeglugę. Pionierem żeglugi parowej w Gdańsku był kupiec i armator q Alexander Gibsone. W latach 1841 i 1842 odebrał ze q Stoczni Klawittera parowe bocznokołowe statki osobowo-towarowe o pojemności 27 i 37 łasztów – „Pfeil” i „Blitz”, które przez wiele lat pływały głównie na linii do q Nowego Portu i q Westerplatte; kolejnym użytkowanym parowcem był „Rüchel-Kleist”. Po roku 1856 firma eksploatowała bocznokołowce pasażerskie: „Fisch”, „Hekla”, „Schwalbe”. Latem odbywały rejsy turystyczne do Sopotu i Krynicy Morskiej, Jastarni i Helu, na q Stogi, do q Sobieszewa. Od roku 1880 ich armatorem była sp. akc. Weichsel, działająca do roku 1945, specjalizująca się w żegludze pasażerskiej oraz towarowo-technicznej w rejonie portu i Zatoki Gdańskiej. Obok śrubowych statków pasażerskich „Lachs”, „Forelle”, „Hecht”, „Putzig”, „Phönix” od 1892 roku na Hel pływał statek „Drache”, od 1900 znany wszystkim ówczesnym gdańszczanom pasażerski „Paul Benecke”. Firma posiadała holowniki, lodołamacze, bunkierki, pogłębiarki. W roku 1884 do gdańskich armatorów należały 82 jednostki, w tym 15 parowców i 67 żaglowców. Oprócz kilku dużych firm działało wówczas w Gdańsku jeszcze 21 armatorów posiadających 1–2 statki żaglowe o najwyżej średniej pojemności, pływające głównie z towarami masowymi do portów bałtyckich. W 1914 roku w rejestrach morskich było wpisanych 14 gdańskich jednostek, w tym już tylko 2 żaglowce pływające w bałtyckiej żegludze kabotażowej.

W okresie I wojny światowej duże parowce gdańskcich armatorów służyły gospodarce wojennej. Po powstaniu II WMG w 1920 roku pod jego flagą – ze względów finansowych – przejściowo rejestrowano oprócz gdańskich statków także jednostki niemieckie, polskie, skandynawskie i inne. Duża firma armatorska Hugo Stinnesa z Hamburga utworzyła w 1919 roku z bazą w Gdańsku spółkę filialną ARTUS z 6 dużymi statkami pełnomorskimi (kilka z nich wyrejestrowano z Gdańska w roku 1926). Wpisywane były do morskiego rejestru handlowego II WMG także statki ewakuowane przez właścicieli z portów rosyjskich oraz jednostki firm niemających często nic wspólnego z Gdańskiem. Z gdańskich firm posiadających duże statki pełnomorskie większą rolę w handlu morskim odgrywały do roku 1945 tylko spółki: F.G. Reinhold (q Reinhold), q Behnke und Sieg. Oprócz połączeń liniowych do portów angielskich i zachodnioeuropejskich prowadziły działalność trampową. Spółki Weichsel i Behnke und Sieg stały się ważne w obsłudze portu i zawijających do Gdańska statków, gdyż miały liczne holowniki, lodołamacze, jednostki zaopatrzeniowe i techniczne. Do portu gdańskiego przypływały statki armatorów spoza Gdańska, przywożące bądź wywożące towary. W czasie II wojny światowej gdańskie statki, tak jak w czasie poprzedniej wojny, wykonywały zadania wynikające z potrzeb gospodarki wojennej. Do maja 1945 roku brały udział w ewakuacji z Gdańska oraz Helu ludzi i mienia do Niemiec. Ocalałe jednostki umożliwiły po roku 1945 wznowienie działalności gdańskich firm armatorskich pod ich tradycyjną nazwą w Niemczech. Po roku 1945 w PRL-u prywatnych firm armatorskich nie było. MrGl

Tabela: Liczebność i tonaż gdańskiej floty handlowej (połowa XV wieku – 1850)
Tabela: Firmy armatorskie (wybór)
Tabela: Pojemność gdańskich statków w łasztach
Tabela: Gdańskie firmy armatorskie 1884–1914 (wybór)

Flota gdańska 1870–1913 (wybór)

Rok	Liczba statków	Pojemność w BRT	Łączna BRT
żaglowe	parowe	żaglowe	parowe
1870	122	3	55 253	840	56 093
1880	82	9	34 800	4540	39 340
1890	43	28	20 792	14 354	35 146
1900	10	36	2103	23 730	25 833
1910		21		19 770	19 770
1913		22		19 466	19 466
MrGl

Typy gdańskich statków

	1804	1817	1849
Bark	53	8	45
Bryg	12	15	21
Fregata	2	2
Galasa	5	7	4
Galiot	19	6	11
Pinka		36	11
Szalupy			3
Szkuner		1	14
Kuff (statek przybrzeżny)		4
Parowce			3
Razem	91	79	112
MrGl

Flota handlowa II Wolnego Miasta Gdańska 1920–1939

Rok	Liczba armatorów	Liczba statków	Pojemność w BRT
1920	19	49	86 514
1925	22	61	126 953
1930	14	75	148 372
1935	12	72	276 774
1939	11	46	9170
MrGl