WISŁA
| < Poprzednie | Następne > |
WISŁA, rzeka o dł. 1068,3 km (1047,5 km), pow. dorzecza bez delty wynosi 194,4 tys. km², z czego 168,7 tys. km² (87%) znajduje się w Polsce, wypływa ze stoku Baraniej Góry w Beskidzie Śląskim, od Cypla Mątowskiego tworzy wraz z Nogatem deltę zw. Żuławami Wiślanymi, poniżej q Gdańskiej Głowy uchodzi kilkoma ramionami do Zatoki Gd. i Zalewu Wiślanego. Odcinek od Cypla Mątowskiego do Gd. Głowy nosi nazwę Leniwka. Ramionami ujściowymi (poza Nogatem) są ob.: W. Martwa (odcinek Leniwki od q Płoni Wielkiej do ujścia, nazwa zatwierdzona w 1948), W. Śmiała, q Przekop Wisły, Szkarpawa (W. Elbląska). Pierwsze informacje podawane już przez autorów rzymskich w I wieku n.e. Informację Klaudiusza Ptolomeusza o ujściu W. naprzeciw Skandynawii z II w. n.e. i jedno z trzech jej ujść wymienionych przez Jordanesa w poł. VI w. można odnosić do ujścia na płn. od Gd. (bez dokładnej lokalizacji). Dokładniejsze informacje o hydrografii dolnej W. pochodzą z XIII–XIV w. Początkowy odcinek W. Martwej nosił nazwę „nowa woda”, co wskazywałoby, że gł. nurt mógł płynąć w tym miejscu inaczej. Innymi prawobrzeżnymi ramionami w rejonie Gd. Głowy były: Gęś, Przemysława (przejściowo uchodziła do Zatoki Gd. k. Mikoszewa) i Wąska (wpływająca do W. k. q Sobieszewa). Na terenie Gd. gł. nurt płynął prawdopodobnie na płd.-zach. od aktualnego przez obszar ob. ulic Litewskiej i Krosna. Dzisiejsze koryto gł. powstało dopiero w związku z tzw. przełomem W. z 1371. Od 1380 nad W. leżało q Młode Miasto. Wytyczenie koryta poniżej Gd. Głowy nastąpiło w wyniku budowy wzdłuż rzeki wałów przeciwpowodziowych. Na Żuławach Gd. nastąpiło to ok. poł. XIV w. Odcięto wówczas od W. jej lewobrzeżne dopływy, m.in. Kanał Śledziowy (ob. wypływający z okolic Długiego Pola, w górnym biegu sztuczny, w dolnym naturalny ciek wodny) i Kanał Wielki, zw. też Wysokim (ob. wypływający między Trzciniskami a Wiślinką, uchodzący do Motławy, częściowo naturalny i częściowo sztuczny ciek wodny). Wewnątrz wału przeciwpowodziowego znalazła się tylko q Rozwójka. W 2. poł. XIV w. na Starej Mierzei Wewnętrznej (do 1945 nazwa najwcześniej zasiedlonego obszaru Mierzei Wiślanej na wsch. od ob. Przekopu W., ze wsiami Drewnica, Mikoszewo, Przemysław i Jantar) oddzielono Gęś, zaś wypłycenie i zanik rzeki Wąskiej były wynikiem usypania wału w poprzek ob. q Wyspy Sobieszewskiej. Koło q Stogów, płynącym równolegle do ob. ulic Jodłowej i Tamka, dopływem W. był ciek Bordune (Berdun), zwany też (Wielką, Krakowiecką, Krakowską) Łachą, a ostatnim q Warzywód Wielki. Aby zmniejszyć niebezpieczeństwo spiętrzenia lodu i wody k. Trzcianisk (przed 1643) i Sobieszewa (1597–98), dokonano przekopów, skracając koryto W.
W XIX w. doszło do zasadniczych zmian w hydrografii poniżej Gd. Głowy. W nocy z 31 stycznia na 1 lutego 1840 w wyniku zatoru lodowego k. wsi Górka (q Górki Wsch., q Górki Zach.) W. przerwała wydmy i utworzyła nowe ujście do morza, zwane Śmiałą W. (propozycję nowej nazwy wysunął pol. poeta Wincenty Pol). 31 III 1895 uruchomiono sztuczny przekop pod q Świbnem, którym skierowano wody oraz rumowisko z całego dorzecza W. do Zatoki Gd. Jednocześnie odcięto W. Martwą od gł. koryta k. Gd. Głowy, a połączono śluzą k. q Przegaliny. Zmiany te poprawiły bezpieczeństwo Gd. (zmniejszając możliwość docierania do miasta fali powodziowej i tworzenia się zatorów lodowych) oraz warunki w porcie. Miejsce ujścia W. na płn. od Gd. było zmienne. Pozostałością po jednym mogło być q jezioro Zaspa, drugim – bezimienne jezioro na prawym brzegu W., przy brzegu morskim, notowane w 1359 i jeszcze 1733 (na płn. od twierdzy q Wisłoujście). Ujścia te w bliżej nieznanym czasie zostały odcięte od morza przez przesuwające się wydmy. Od wczesnego średniowiecza gł. ujście znajdowało się na wysokości ob. przystani q Żeglugi Gd., przy ul. Sucharskiego (między ob. nabrzeżem Obrońców Westerplatte a nabrzeżem Mew). Ze względu na stałe zapiaszczanie ujścia, wejście z redy do W. było niebezpieczne. Już w 1220–27, w razie trudności z wpłynięciem do ujścia W. z powodu mielizn, przyrzeczono pomoc kupcom lubeckim. Zapewne od XIV w. corocznie wyznaczano i znakowano tor wodny (głębię). Zapiaszczanie ujścia W. od strony zach. spowodowało w XVII w. powstanie ławicy piaskowej o charakterze lądu stałego, q Westerplatte, i skierowanego na zach. nowego, ob. koryta i ujścia rzeki. Po pracach hydrotech. w 1716–24 głębia zach., zw. Nowym Torem Wodnym (Neufahrwasser), zaczęła pełnić funkcję gł. toru wodnego. Na wsch. od głębi płn. powstała płyta wsch. (Osterplatte), która w XVIII w. przez ławicę piaskową została połączona z płytą zach. (z Westerplatte). Spowodowało to zamknięcie w 1845 wypłyconej głębi płn. (w 1774 jeszcze o głębokości 1,15–1,45 m) i ostatecznie jej zasypanie w 1847. Powstał w ten sposób półwysep Westerplatte. Przy poszerzonym torze zach. (ob. nosi nazwę Kanał Portowy) w XIX w. powstał q Nowy Port.
