OKRĘGOWA KOMISJA BADANIA ZBRODNI NIEMIECKICH W GDAŃSKU
| < Poprzednie | Następne > |
OKRĘGOWA KOMISJA BADANIA ZBRODNI NIEMIECKICH W GDAŃSKU, od 4 IV 1991 Główna Komisja Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. W sierpniu 1944, uchwałą Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN) w porozumieniu z rządem ZSRR, powołano Polsko-Radziecką Komisję Nadzwyczajną do Zbadania Zbrodni Niemieckich. 31 VIII 1944 PKWN wydał dekret o „wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego”. Na mocy artykułu 1 tego dekretu w Polsce do dnia dzisiejszego ściga się zbrodnie niemieckie przeciwko obywatelom polskim. Również w 1944 członkowie PKWN powołali pierwszą polsko-radziecką Komisję dla Zbadania Zbrodni na Majdanku.
Następnym krokiem było utworzenie 17 X 1944 tymczasowej Komisji do Badania Zbrodni Niemieckich na terenie Polski. W marcu 1945 działalność rozpoczęła druga polsko-radziecka Komisja, tym razem do zbadania zbrodni dokonanych w Oświęcimiu. Prezydium PKWN przygotowało też projekt utworzenia nowej instytucji pod nazwą Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce. Powołana została do życia uchwałą Prezydium Krajowej Rady Narodowej z 29 III 1945 jako Główna Komisja w Warszawie i funkcjonowała z ekspozyturami terenowymi, stanowiącymi Okręgowe Komisje, zlokalizowane w Białymstoku, Bydgoszczy, Gdańsku, Krakowie, Lublinie, Łodzi, Poznaniu, Rzeszowie, Warszawie i Wrocławiu. Z gdańską Komisją od 1945 współpracowała pisarka i posłanka do Krajowej Rady Narodowej Zofia Nałkowska, która na stałe związana była z Komisją Łódzką. Nałkowska została powołana w skład polskiej i sowieckiej Komisji, która w maju 1945 badała sprawę „fabryki mydła z ludzkiego tłuszczu w Gdańsku” w ► Instytucie Anatomicznym Akademii Medycznej w Gdańsku kierowanym przez prof. ► Rudolfa Spannera. Efektem tych prac było przygotowanie zbioru opowiadań Medaliony.
Zadaniem Komisji Głównej i Okręgowych było kompletowanie dokumentacji umożliwiającej osądzenie przestępców niemieckich za zbrodnie, których dopuścili się w latach II wojny światowej. Działalność Komisji w pierwszych latach dotyczyła głównie formowania wniosków o ekstradycję zbrodniarzy wojennych oraz sporządzaniu list sprawców przestępstw na potrzeby „The United Nations War Crimes Commission” oraz prowadzeniu ekshumacji w masowych miejscach zbrodni. Szczególnie cennym śladem działalności gdańskiej Komisji z tego okresu były właśnie dokonane ekshumacje, m.in. w powiecie kartuskim (ekshumacja zamordowanych w 1939 nad jeziorem Karlikowskim, 1946), ekshumacja zamordowanego jesienią 1939 Antoniego Trowskiego (1947), ekshumacja zamordowanych w 1939 w Sarnim Dworze (1947), ekshumacja zamordowanych w 1939 w Lesie pod Kaliskami (1947), w powiecie kościerskim ekshumacja w okolicach Skarszew i w Lasku Proboszczowskim (1946), w powiecie morskim (wejherowskim) ekshumacja ciał pomordowanych jesienią 1939 w lesie w Piaśnicy (1946), w powiecie starogardzkim ekshumacja zamordowanych jesienią 1939 w lesie szpęgawskim (1947), w powiecie tczewskim ekshumacja zamordowanych w 1939 w koszarach w Tczewie i na terenie prochowni (1945), ekshumacja zamordowanych w 1939 w majątku Wola pod Pelpinem (1945).
W 1949 zmieniono nazwę instytucji na Główną Komisję Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce. Z biegiem lat prowadzenie tych spraw stawało się coraz trudniejsze, z uwagi na stale narastającą nieufność pomiędzy władzami komunistycznej Polski a państwami Zachodu, co doprowadziło do tego, że od 1949 alianckie władze okupacyjne w poszczególnych strefach okupacyjnych Niemiec niechętnie wydawały Polsce podejrzanych o zbrodnie wojenne. Miało to również wpływ na specyfikę pracy Głównej i Okręgowych Komisji, które decyzją Ministerstwa Sprawiedliwości od 1948 były sukcesywnie likwidowane. Dopiero w 1965 nastąpił dynamiczny rozwój instytucji i zintensyfikowanie działań na rzecz poszukiwań sprawców zbrodni wojennych. Prowadzona w tym okresie w Niemczech debata o przedawnieniu zbrodni wojennych, zmobilizowała władze w Polsce do uaktywnienia Głównej Komisji i odtworzenie jej struktur terenowych. Od tego czasu wszczynanie postępowań przygotowawczych w sprawach o „zbrodnie popełnione w obozie” gwarantowało, że przedmiotem śledztwa mogły być objęte tylko zabójstwa wyczerpujące znamiona zbrodni z art. 1 pkt 1 dekretu sierpniowego. Osądzenie innych czynów karnych uległo przedawnieniu, co skutkowało tym, że prowadzone śledztwa były zawieszane kierując się zasadą braku możliwości dostępu do zagranicznych źródeł archiwalnych i brakiem możliwości przesłuchania świadków i ujęcia sprawców zamieszkujących poza granicami Polski.
W latach 60. XX wieku w gdańskiej Komisji zostało wszczętych kilkadziesiąt kompleksowych śledztw dotyczących zbrodni z lat 1939–1945 popełnionych na terenie 23 powiatów przedwojennego województwa pomorskiego. Prokuratorzy i sędziowie, którzy z jednostek powszechnych delegowani byli do Okręgowej Komisji, przesłuchiwali polskich świadków, prowadzili oględziny miejsc zbrodni oraz formułowali wnioski o kontynuowanie wszczętych w Polsce śledztw do zachodnioniemieckiej Centrali Badania Zbrodni Narodowosocjalistycznych w Ludwigsburgu. W tym okresie dokonano również kwerend archiwalnych w celu zebrania materiału dowodowego w sprawie oraz ustalono wstępną listę ofiar. Sporządzano też listę sprawców zbrodni, którzy stanęli lub dopiero mieli stanąć przed polskim lub niemieckim wymiarem sprawiedliwości. Podobnie jak w całej Polsce, od końca lat 60. do połowy lat 70. śledztwa były zawieszane z powodu niemożności przesłuchania świadków i osób podejrzanych zamieszkujących na Zachodzie, gdzie trudno było wówczas dotrzeć. Przykładowo z wyżej wymienionego powodu 20 IX 1975 zawieszono wszczęte 2 IV 1967 przez wiceprokuratora Wojewódzkiej Prokuratury w Gdańsku Mariana Multana śledztwo w sprawie zamordowania w czasie od września do grudnia 1939 ok. 12 000 Polaków w Lasach Piaśnickich (tj. o przestępstwo z art. 1 § 1 dekretu z 31 sierpnia 1944).
Od lat 60. XX wieku aż do transformacji ustrojowej Polski nie uchwalono kolejnych przepisów karnych przewidujących odpowiedzialność za zbrodnie przeciwko pokojowi, ludzkości i zbrodnie wojenne. Stan ten zmieniły uchwalone w latach 1997–1998 przepisy art. 105 § 1 kodeksu karnego i art. 43 Konstytucji RP, które stanowią, że zbrodnie wojenne, zbrodnie przeciwko pokojowi i zbrodnie przeciwko ludzkości nie ulegają przedawnieniu.
Już po transformacji ustrojowej, na mocy ustawy z 4 IV 1991, kolejny raz zmieniono nazwę na Główną Komisję Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu – Instytut Pamięci Narodowej. Najistotniejsze było rozszerzenie kompetencji merytorycznych, gdyż swoim zainteresowaniem Komisja objęła nie tylko zbrodnie niemieckie popełnione w czasie okupacji hitlerowskiej, ale także zbrodnie stalinowskie oraz inne przekroczenia prawa, które zostały zaliczone do przestępstw nie ulegających przedawnieniu, a które zostały popełnione w latach 1939-1956 na osobach narodowości polskiej lub obywatelach polskich innej narodowości. Śledztwa prowadzone były przez prokuratorów i sędziów delegowanych do Głównej Komisji bądź Komisji Okręgowych jako tzw. „śledztwa własne”, czyli bez uprawnień przysługujących prokuratorom z art. 264 KPK (Kodeksu Postępowania Karnego) (prowadzenie tych śledztw nie mogło być zlecane organom policji). W ramach działalności Komisji prowadzono postępowania do momentu ujawnienia sprawcy, a następnie przekazywano je do prokuratury powszechnej celem dalszego prowadzenia. Ostatecznie wielokrotnie sprawy te trafiały na wokandy sądowe.
Ostatecznie kwestie odpowiedzialności za zbrodnie przeciwko ludzkości popełnione w czasie II wojny uregulowała ustawa z 1998 powołująca do życia Instytut Pamięci Narodowej – Komisję Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. Prokuratorzy Głównej i Oddziałowych Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu zobowiązani są, zgodnie z obowiązującym kodeksem karnym, do podejmowania z zawieszenia i wszczynania postępowań w sprawach o zbrodnie nazistowskie, komunistyczne, a także w sprawach o czyny wypełniające znamiona zbrodni przeciwko pokojowi, ludzkości oraz zbrodni wojennych. Ustawa o Instytucie Pamięci Narodowej wprowadziła do polskiego prawa instytucję zbrodni przeciwko ludzkości, którą zgodnie z art. 3 Ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, są w szczególności zbrodnie ludobójstwa w rozumieniu „Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa”, przyjętej 9 XII 1948, a także inne prześladowania z powodu przynależności osób prześladowanych do określonej grupy narodowościowej, politycznej, społecznej, rasowej lub religijnej, jeżeli były dokonywane przez funkcjonariuszy publicznych albo przez nich inspirowane lub tolerowane.
Wedle stanu na 2025 w gdańskiej Oddziałowej Komisji zatrudnionych było pięciu prokuratorów i historyk. Oddział w Gdańsku posiada też swoją Delegaturę w Bydgoszczy, w której zatrudnionych jest dwóch prokuratorów. Przedmiotem podejmowanych w Gdańsku śledztw są sprawy dotyczące przestępstw przeciwko obywatelom polskim różnych narodowości w okresie od 1939 do 1989 obejmujących obszar Pomorza oraz byłego województwa wileńskiego.
Do najistotniejszych śledztw gdańskiej Komisji z kategorii zbrodni komunistycznych zakończonych umorzenie zaliczyć można: śledztwo w sprawie masowych deportacji w okresie od lutego do kwietnia 1945 z terenu Pomorza Gdańskiego ludności polskiej w głąb terytorium byłego ZSRR; śledztwo w sprawie masowych deportacji obywateli polskich w okresie od końca stycznia 1945 do 1947 z powiatów: bydgoskiego, toruńskiego, grudziądzkiego, świeckiego, nowomiejsko lubawskiego, brodnickiego, wąbrzeskiego, rypińskiego, lipnowskiego, chełmskiego, chojnickiego, tucholskiego i sępoleńskiego; śledztwo w sprawie zbrodni komunistycznych popełnionych od lipca 1944 do 1956 w Wilnie i na terenie byłego województwa wileńskiego na żołnierzach Armii Krajowej (AK) i współpracujących z nimi osobach cywilnych, w związku z operacją „Ostra Brama”, a także masowych deportacji obywateli polskich w głąb terytorium byłego ZSRR, przez funkcjonariuszy NKWD; śledztwo w sprawie bezprawnego pozbawienia wolności 340 działaczy opozycji, internowanych od 13 XII 1981 do 23 XII 1982 na podstawie decyzji Komendantów Wojewódzkich MO w Gdańsku i Elblągu.
Do najważniejszych spraw z kategorii zbrodni nazistowskich zaliczyć można: 1/ śledztwo w sprawie masowych zabójstw Polaków w latach 1941–1944 w Ponarach koło Wilna (zob. ► Stowarzyszenia Rodzina Ponarska w Gdańsku, dokonanych przez funkcjonariuszy policji niemieckiej i kolaboracyjnej policji litewskiej, 2/ śledztwo w sprawie dokonanych w okresie od września 1939 do marca 1945 zabójstw osób cywilnych i jeńców wojennych, z których zwłok uzyskiwano tłuszcz używany do produkcji „mydła” w Instytucie Anatomicznym Akademii Medycznej w Gdańsku, 3/ śledztwo w sprawie zabójstw osób narodowości polskiej dokonanych w okresie od listopada 1940 do lipca 1943 w Toruniu, w obozie „Szmalcówka”, przez funkcjonariuszy okupanta niemieckiego wchodzących w skład jego załogi oraz stworzenia osadzonym tam osobom warunków życia grożącym im biologicznym wyniszczeniem, 4/ śledztwo w sprawie zabójstw więźniów ► obozu Stutthof, w wyniku przeprowadzanych na nich eksperymentów pseudomedycznych w latach 1939–1942, 5/ śledztwo w sprawie masowych zabójstw obywateli polskich w okresie od 10 IX 1939 do 12 XII 1939 w Karolewie (powiat Sępólno Krajeńskie).
Tylko nieliczne spośród wszczynanych lub podejmowanych z zawieszenia śledztw przez gdańską Komisję kończyły się skierowaniem do sądu aktu oskarżenia. Warto wspomnieć o następujących: 6/ śledztwo w sprawie przekroczenia uprawnień przez funkcjonariuszy państwa komunistycznego polegającego na stosowaniu represji poprzez powołanie 304 działaczy opozycji, a głównie członków NSZZ ► „Solidarność” do odbycia ćwiczeń wojskowych w Chełmnie w okresie od 4 XI 1982 do 3 II 1983, 7/ śledztwo przeciwko funkcjonariuszowi WUBP w Gdańsku - Henrykowi W., 8/ śledztwo przeciwko byłemu zastępcy Komendanta Wojewódzkiego MO w Gdańsku Sylwestrowi P.
Funkcję dyrektorów Okręgowej Komisji Badnia Zbrodni Niemieckich w Gdańsku pełnili m.in. w latach 60. XX wieku sędzia Sądu Okręgowego w Gdańsku Antoni Zachariasiewicz, w latach 90. sędzia Anna Grygiel i historyk Witold Tyczyński, w 1998 likwidatorem był prokurator Piotr Niesyn.
►Tabela: Naczelnicy Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Gdańsku
Bibliografia:
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie, sygn. 3, Regulamin Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce przy Prezydium Krajowej Rady Narodowej.
Jasiński Łukasz, Okręgowa Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Gdańsku w latach 1965–1989. Geneza i działalność, „Pamięć i Sprawiedliwość”, 2013, nr 1.
Kaniewski Stefan, Główna Komisja Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu – Instytut Pamięci Narodowej. Kierunki i perspektywy działań, „Studia Juridica”, t. 34, 1998.
Machnikowska Anna, Wymiar sprawiedliwości w Polsce w latach 1944–1950, Gdańsk 2008.
Motas Mieczysław, Główna Komisja Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce i jej oddziały terenowe w 1945 roku. Wybór dokumentów, Warszawa 1995.
Pilichowski Czesław, Problematyka badania zbrodni hitlerowskich i ścigania ich sprawców w latach 1944/45–1980, w: 35-lecie Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce. Sesja plenarna 10 listopada 1980 r., Warszawa 1982.
Sawicki Jerzy, Walawski Bolesław, Zbiór przepisów specjalnych przeciwko zbrodniarzom hitlerowskim i zdrajcom narodu z komentarzem, Kraków 1945.
