WARSCHAUER ADOLF, dyrektor Archiwum Państwowego w Gdańsku
| < Poprzednie | Następne > |
ADOLF WARSCHAUER (13 X 1855 – 26 XII 1930 Berlin), historyk, dyrektor Archiwum Państwowego w Gdańsku. Urodził się w ubogiej rodzinie żydowskiej, syn Bernharda Warschauera i Florentiny z domu Rosenbaum. Od 1862 mieszkał we Wrocławiu, gdzie opiekowała się nim siostra matki. W 1877 absolwent Gimnazjum św. Elżbiety, studiował prawo i historię na Uniwersytecie Wrocławskim, od 12 I 1881 doktor w dziedzinie historii (promotor: prof. Jacob Caro). Podczas studiów opanował język polski. Dzięki poparciu i interwencjom promotora u samego generalnego dyrektora archiwów niemieckich, mimo ogólnej wówczas niechęci niemieckiej administracji do osób żydowskiego pochodzenia, od 13 II 1882 podjął pracę w archiwum w Poznaniu. 12 maja tego roku zdał też państwowy egzamin uprawniający go do pracy w służbie publicznej. W archiwum pracował na stanowisku asystenta, archiwisty (1886), po latach dopiero radcy archiwalnego (1901) i tajnego radcy archiwalnego (1911). W 1885 był współzałożycielem w Poznaniu Niemieckiego Towarzystwa Historycznego (Historische Gesellschaft für die Provinz Posen), od 1888 przez 25 lat był jego sekretarzem. Był też redaktorem poznańskiego pisma dla niemieckich badaczy „Historische Monatsblätter für die Provinz Posen".
Jednocześnie z pracą w archiwum, w 1903 mianowany został profesorem na nowo utworzonej niemieckiej uczelni Posner Akademie (Akademia Poznańska). Naukowo zajmował się w tym czasie głównie badaniem dziejów miast wielkopolskich. Opublikował m.in. w 1892 Stadtbuch von Posen (księgi rady miejskiej Poznania), w 1885 Die mittelalterlichen Innungen zu Posen (rozprawa o poznańskich cechach), w 1901 Die Städtischen Archive in der Provinz Posen (praca o archiwaliach dotyczących miast wielkopolskich). Jego rozprawka o dziejach Mogilna została w 1898 przetłumaczona na język polski (Historyja miasta Mogilna wydana staraniem władz miejskich na pamiątkę 500 letniego istnienia).
Nie do końca akceptowany w Poznaniu z uwagi na pochodzenie, przyjął propozycję objęcia od 1 X 1912 stanowiska dyrektor archiwum w Gdańsku. Był pierwszym Żydem, który został dyrektorem państwowego archiwum pruskiego. W oparciu o gdańskie archiwalia w 1916 opublikował pracę Das Wappen und Banner von Danzig, traktującą o dziejach herbu i flagi gdańskiej, a która zachowuje w dużej mierze aktualność i obecnie. Niemniej także w Gdańsku publikował nadal prace z historii Wielkopolski i Poznania (włącznie z przewodnikiem po tym mieście), przygotował też opublikowaną w 1919 rozprawę o historii Gniezna (Geschichte der Stadt Gnesen).
Po dwóch latach pracy w Gdańsku, został 10 X 1915 skierowany do zajętej właśnie przez wojska niemieckie Warszawy. Stanął na czele Zarządu Archiwalnego, zabezpieczającego, wstępnie inwentaryzującego i udostępniającego badaczom przejęte archiwalia rosyjskie i zbiory biblioteczne. 15 XI 1918 przekazał dokumentację swojego urzędu przedstawicielom polskich służb archiwalnych. Z Warszawy poprzez Berlin powrócił do Gdańska na swoje wcześniejsze stanowisko dyrektora archiwum. W okresie tworzenia II Wolnego Miasta Gdańska (WMG) popierał stanowisko polskich archiwistów w sprawie przekazania im archiwów ziem należących niegdyś do Rzeczypospolitej Polski, a w wyniku traktatu wersalskiego przyznanych odrodzonemu państwu polskiemu (a więc bez obszaru WMG). W sierpniu 1919 definitywnie odszedł z Gdańska, powołany w skład ogólnoniemieckiej komisji repatriacyjnej w Berlinie. Pracował też od 1904 przy tworzeniu berlińskiego Archiwum Żydów Niemieckich (Gesamtarchiv der deutschen Juden). Od 1921 na emeryturze.
Autor wspomnień Deutsche Kulturarbeit in der Ostmark. Erinnerungen aus vier Jahrzehnten (Berlin 1926). Odznaczony między innymi Orderem Czerwonego Orła IV klasy. Od 1894 żonaty był z Berthą (1865–1942), córką Tobiasa Brauna (1833–1909) i Henriety z domu Türk (1841–1902). Ojciec Adolfiny Anny (ur. 1895) i Ludwiga Maxa (ur. 1898), po 1945 emigrantów do Palestyny.
Pochowany w Berlinie na cmentarzu żydowskim przy Schönhauser Allee.
Bibliografia:
„Danziger Neueste Nachrichten”, nr 304 z 1930 (nekrolog).
Biernat Czesław, Spór archiwalny polsko-gdańsko-niemiecki w okresie międzywojennym 1919–1936, Warszawa 1969.
Gliński Mirosław, Warschauer Adolf, w: Słownik Biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego. Suplement II, Gdańsk 2002, s. 299-300.
Nawrocki Stanisław, Adolf Warschauer (1855–1930), w: Wybitni historycy wielkopolscy, red. Jerzy Strzelczyka, Poznań 1989, s. 161-169.
Potykanowicz-Siuda Lidia, Dyrektorzy Archiwum Państwowego w Gdańsku (1901–1991), w: 100 lat Archiwum Państwowego w Gdańsku, Gdańsk 2001, s. 345-346.
