BARTHOLDY GOTTFRIED BENIAMIN, przywódca spisku antypruskiego
| < Poprzednie | Następne > |
GOTTFRIED BENIAMIN BARTHOLDY (28 XI 1778 Gdańsk – 1819 Gdańsk), przywódca spisku antypruskiego w Gdańsku w 1797. Wnuk podoficera garnizonu gdańskiego, syn perukarza i fryzjera Gottfrieda Bartholdy’ego (zm. 1787), od 9 VII 1777 posiadającego pracownicze (robotnicze) obywatelstwo Gdańska, i Florentyny Augusty. Nauki pobierał w szkole mariackiej, 28 VIII 1793 zapisany został do przedostatniej klasy (sekundy) gdańskiego Gimnazjum Akademickiego, w 1795 relegowany za nieprzestrzeganie przepisów, pozostawał na utrzymaniu matki.
Ulegając hasłom rewolucji francuskiej, od 1793 czynił przygotowania do obalenia panowania władców pruskich nad Gdańskiem i w byłych Prusach Królewskich, planował wprowadzenie rządów republikańskich. Stworzył organizację Związek Wolnych Prusaków, składającą się z kilkunastu osób. Byli to głównie uczniowie Gimnazjum Akademickiego: 1/ Carl Friedrich Blenck (zapisany do czwartej (czyli drugiej) klasy 18 VIII 1787 Gimnazjum oraz do przedostatniej (secundy) w sierpniu 1794), 2/ Johann Gottlieb Schweitzer (zapisany 12 VIII 1791 do klasy trzeciej), który anonimowo powiadamiał policję o spisku, co zlekceważono, później lekarz w Gdańsku i w Berlinie 3/ Johann Wilhelm Bihn (zapisany w sierpniu 1787 do czwartej (czyli drugiej) klasy i 15 V 1794 do klasy przedostatniej), 4/ Friedrich Wilhelm Ziligan (Zyhegan) (zapisany 10 IV 1794 do klasy przedostatniej), wyświęcony w 1814, później pastor w Cygankach koło Nowego Dworu, 5/ Friedrich August Kummer (pochodzący z Brzegu na Śląsku, zapisany 17 XI 1794 do klasy przedostatniej) 6/ Salomon Conrad Stahl (zapisany 10 IV 1794 do przedostatniej klasy), później gdański prawnik, 7/ Christian Friedrich Roell (zapisany 7 X 1796 do klasy przedostatniej), Carl Abraham Vossberg (zapisany 8 I 1795 do klasy ostatniej (primy), a także 8/ August Wilhelm Friedrich Unselt (25 VIII 1794 zapisany do przedostatniej klasy), późniejszy pastor i rektor szkoły św. Barbary, oraz 9/ Johann Samuel Zernecke (zapisany 8 IV 1795 do klasy przedostatniej), później przedsiębiorca i radny miasta Gdańska. Poza nimi była grupa młodych uczniów i czeladników rzemieślniczych: m.in. czeladnik balwierski Johann Gottlieb Koppe, uczniowie kupieccy Martin Sokolowski i Johann Daniel Nonhübel, czeladnik złotniczy Krampitz, tragarz portowy Zobel i jego koledzy, a także byli wojskowi Ahlert i Kitz.
Miejscem zebrań była jego rodzinna kamienica przy Beutlergasse (ul. Kaletnicza 8), na rogu z Langgasse (ul. Długa 54), poza miastem ćwiczono się w strzelaniu. Sam Bartholdy preparował i odczytywał zwerbowanym rzekome listy od podobnych organizacji, jakoby działających w innych miastach. Z końcem 1796 ze skupionymi wokół siebie spiskowcami ułożył odezwę Aufruf an die Danziger und überhaupt an die Nation der Preußen (Wezwanie do gdańszczan i w ogóle do narodu pruskiego), datę wybuchu powstania ustalił na 13 IV 1797 (w rocznicę walk gdańszczan z wkraczającymi do miasta w 1793 wojskami pruskimi). Spisek upadł, gdy rankiem 13 kwietnia wzmożony ruch pod domem sąsiad (zamieszkały przy Beutlergasse 2) Johann Lange (pracujący jako tzw. Kornkapitän - mierniczy zbożowy) wziął za zbiegowisko związane z pożarem i z innymi zawiadomił policję.
Zbiegł, dwukrotnie nieskutecznie strzelając do jednego z policjantów, ukrywał się na strychach gdańskich kamienic, aresztowany 15 kwietnia osadzony został w Wieży Więziennej, już 12 VI 1797 skazany został przez sąd w Berlinie na ścięcie, inni otrzymali kary od 8 do 15 lat więzienia. Wysokie kary wynikały z przekonania, że stał na czele dużego spisku (13 kwietnia w Gdańsku zamknięto wszystkie bramy, postawiono w stan gotowości bojowej miejski garnizon, przesłuchiwano wszystkich uchodzących za niechętnych Prusakom). Po rozpoznaniu faktycznej sytuacji (wedle słów nadprezydenta spisek zorganizowała „garstka nierozważnych młodych ludzi, wśród których ani jeden nie osiągnął jeszcze pełnoletności") skazanym początkowo na długoletnie więzienie (od 15 do sześciu lat) złagodzono wyroki do dwóch lat, za wstawiennictwem wpływowych osób w mieście zostali oni ułaskawieni w 1798, podczas pobytu w Gdańsku króla pruskiego Fryderyka Wilhelma II.
On sam został ułaskawiony przez króla tuż przed egzekucją (m.in. dzięki zabiegom diakona kościoła św. Katarzyny Johanna Daniela Richtera), już na szafocie na gdańskich walach, i skazany na karę dożywotniego więzienia, zmniejszoną następnie do 10 lat. W 1802, na prośby matki, zwolniony został z więzienia w Pilawie decyzją króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III. Sprzedał kamienicę w Gdańsku i wyjechał do Francji. Służył w armii francuskiej, po zakończeniu wojen napoleońskich ciężko chory wrócił do Gdańska, zarabiał na życie korepetycjami (m.in. jego uczniem był późniejszy pastor Philipp Wilhelm Blech).
Bibliografia:
Archiwum Państwowe Gdańsk, 300, R/Pp 97, Bl. 2r–3v.
Księga przyjęć do prawa miejskiego w Gdańsku 1536–1814, wyd. Andrzej Groth, Ewa Łączyńska-Bartoszek, Dariusz Kaczor, Gdańsk 2019, t. III, s. 162.
Księga wpisów uczniów Gimnazjum Gdańskiego 1580–1814, wyd. Zbigniew Nowak i Przemysław Szafran, Warszawa–Poznań 1974, s. 369, 372, 373, 374, 375.
Bömelburg Hans-Jürgen, Gdańsk i przekształcenia administracyjne podczas rozbiorów Rzeczypospolitej (1793–1807), w: Rządzący i rządzeni. Władza i społeczeństwo Gdańska od średniowiecza po współczesność, Gdańsk 2015, s. 113–116.
Głębowicz Bogdan, Związek Wolnych Prusaków w Gdańsku 1793-1797 (tzw. spisek Gotfryda Beniamina Bartholdiego), „Zapiski Historyczne”, t. 26, 1961, z. 1, s. 7–33.
