Członkowie gdańskiego Towarzystwa Gimnastycznego Sokół, siedzi prezes Julian Dobrowolski, stoją od lewej Klass, Jan Zakrzewski, Nowak, 1911
Henryk Czaplicki, prezes gdańskiego Okręgu I Sokoła 1925-1928, wiceprezes Dzielnicy Pomorskiej
Członkowie gdańskiego Towarzystwa Gimnastycznego Sokół na Cmentarzu Obrońców Lwowa
POLSKIE TOWARZYSTWO GIMNASTYCZNE „SOKÓŁ” W GDAŃSKU. Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” (TG „Sokół”) powstało we Lwowie. Spotkanie założycielskie odbyło się 16 XII 1866, a 7 II 1867 oficjalnie zatwierdzono statut towarzystwa przez władze i tę datę przyjmuje się za początek organizacji. Inicjatorami jej zawiązania byli akademicy: Klemens Żukotyński (przyszły adwokat) oraz Ludwik Goltental (przyszły inżynier kolei), którzy wzorowali się na czeskim Sokole. W komitecie organizacyjnym znalazł się również Jan Żalpachta (uczestnik powstania styczniowego). Zajęcia odbywały się w sali gimnastycznej dr. Bacodego we Lwowie. Nauczycielem wychowania fizycznego został Stanisław Szytliński.
W Gdańsku TG „Sokół” powstało jako trzecie w Okręgu Nadwiślańskim. 17 XII 1894 w jadłodajni w kamienicy należącej do Richarda Siegmunda Uplegera (1868–1917) i jego żony Heleny Emilii z domu Jaworsky (ur. 1869) przy Heilige-Geist-Gasse 78 (ul. św. Ducha 115/117) odbyło się pierwsze zebranie tutejszego tzw. gniazda sokolskiego. Uchwalono statut, cele, a także wybrano pierwszy zarząd w składzie: Ludwik Szubert (prezes), Czesław Kusztelan (zastępca prezesa), Karol Bahrke (sekretarz), Jan Czarniecki (II sekretarz), Bernard Milski (kronikarz), Stanisław Simon i Klemens Forecki (nauczyciele gimnastyki). TG „Sokół” zostało oficjalnie zarejestrowane przez władze niemieckie 7 I 1895. W tym samym roku gdański oddział przystąpił do Związku Sokołów Polskich w Państwie Niemieckim.
Członkowie towarzystwa (tzw. druhowie sokoli, sokoli lub sokoły) rekrutowali się w większości spośród młodych ludzi mieszkających w Gdańsku, ale urodzonych poza nim. Byli to urzędnicy prywatnych firm, lekarz, drobni przemysłowcy i właściciele ziemscy z terenu Pomorza (te grupy zawodowe stanowiły około 70% składu), w mniejszym stopniu rzemieślnicy (tylko 1/3 sokołów była rzemieślnikami, co odróżniało gdańskie gniazdo od innych, które zazwyczaj składały się w około 50% z rzemieślników). W poniedziałki i czwartki odbywały się stałe zajęcia z gimnastyki, raz w miesiącu – zebrania z odczytami, organizowano również popisy publiczne, wycieczki i występy.
Pod koniec XIX wieku działalność gdańskiego Sokoła praktycznie zamarła, zmniejszyła się liczba jego członków oraz osób ćwiczących (w 1894 było to 38 osób, w 1900 już tylko 20, w tym 10 osób ćwiczących). Powodem był konflikt wewnętrzny, który zaczął się w 1897. Zmalała wówczas frekwencja na zajęciach, część członków nie uczęszczała na ćwiczenia gimnastyczne, skarżąc się na rutynę i nudę. Wielu druhów sokolich wolało brać udział w atrakcyjniejszych zajęciach organizowanych przez inne polskie towarzystwa (oferowały one zabawy taneczne, przedstawienia teatralne itd.). Zarząd nie podszedł do sprawy poważnie, przez co naraził się władzom związkowym. W końcu usunięto jednego druha, a kilku innym dano nagany za nieprzestrzeganie regulaminu stałych ćwiczeń gimnastycznych. To jednak nie na wiele się zdało i gdańskie gniazdo przestało funkcjonować w 1906, zostało również usunięte ze Związku Sokołów Polskich w Państwie Niemieckim. Mimo opisanych trudności w latach 1899–1900 towarzystwo oparło się naciskowi gdańskiej policji, która wywierała presję na władze gniazda, by zmieniły nazwę organizacji na Turnverein „Falke” Danzig.
Z inicjatywy doktora prawa Franciszka Kręckiego (1883–1940) 20 IX 1910 reaktywowano gdańskie TG „Sokół” i uchwalono decyzję o jego powrocie do Związku Sokołów Polskich w Państwie Niemieckim. Prezesem został Julian Doborowolski. W 1912 powstały nowe oddziały w Sopocie (prezes: Augustyn Jankowski, wiceprezes: Aleksander Majkowski) i w Firodze (ostatecznie nie podjęto statutowej działalności). Organem prasowym gniazda była „Gazeta Gdańska”.
Podczas I wojny światowej w armii niemieckiej służyło wielu członków towarzystwa (m.in. Franciszek Kręcki). Mimo osłabienia kontynuowało ono w Gdańsku swą działalność: nadal uprawiano ćwiczenia gimnastyczne, ponadto organizowano obchody rocznic (na przykład 3 V 1916 rocznicę uchwalenia Konstytucji 3 maja, 4 II 1917 urodzin Tadeusza Kościuszki), zbiórki pieniędzy dla rodzin poległych członków Sokoła (przykładem może być amatorskie przedstawienie z 28 II 1917, na którym zostały odegrane komedie Consilium facultatis oraz Majster i czeladnik). 20 X 1917 zatwierdzono decyzję o organizacji wycieczek do tzw. miejsc zabezpieczonych (place musztry wojskowej, poligony) i odbywania tam ćwiczeń wojskowych (strzelanie, musztra). Łączność pomiędzy gniazdami działającymi w różnych zaborach utrzymywano za pomocą pisma „Sokół”, ponadto co kilka miesięcy odbywały się spotkania władz towarzystwa. Na przykład 28 IV 1917 i 20 X 1917 w zebraniach Wydziału Związkowego w Poznaniu wzięli udział przedstawiciele gdańskiego Sokoła, prezes Julian Dobrowolski i naczelnik Franciszek Garyantesiewicz.
Po I wojnie światowej gdańskie gniazdo liczyło 84 członków. 25 XII 1918 jego przedstawiciele witali przybyłego do Gdańska Ignacego Paderewskiego, włączyli się także w działalność zmierzającą do przyłączenia ziem zaboru pruskiego do Polski. W utworzonym wówczas Podkomisariacie Naczelnej Rady Ludowej (PNRL) spośród gdańskich sokołów znaleźli się m.in. Stefan Łaszewski, Józef Wybicki, Franciszek Kręcki, Julian Dobrowolski, Jan Kwiatkowski. Działalność PNRL była obserwowana przez Niemców, w lutym 1919 Podkomisariat dwukrotnie skontrolowano, rewizje przeprowadzono również w siedzibie „Gazety Gdańskiej”. W ramach PNRL ścierały się dwie koncepcje: legalnej działalności i czekania na decyzję z Wersalu oraz konspiracyjnej walki zbrojnej. Wyrazicielem tej drugiej koncepcji stała się Organizacja Wojskowa Pomorza, na której czele stanął Franciszek Kręcki i do której przystąpiło około 500 ochotników z Gdańska i okolic. W czasie trwania konferencji pokojowej w Paryżu w 1919 gdańskie i sopockie gniazda urządziły obchody Konstytucji 3 maja, będące manifestacją patriotyczną mającą na celu przyłączenie Gdańska do Polski. Doprowadziło to do zamknięcia przez policję TG „Sokół” w Gdańsku 13 maja 1919; wielu czołowych członków z obawy przed represjami opuściło miasto (między innymi Julian Dobrowolski).
W początkach 1920 władze polskiego sokolstwa rozpoczęły proces jednoczenia TG „Sokół” z trzech byłych zaborów. Na obszarze Wolnego Miasta Gdańska najwcześniej odbyło się spotkanie w Sopocie, członkowie tamtejszego Sokoła wybrali zarząd, zatwierdzili nowy statut, zgodzili się na przynależność do powstającego nowego okręgu oraz potwierdzili przystąpienie do Związku TG „Sokół” w Polsce. W Gdańsku zebranie odnawiające ruch sokoli odbyło się 16 stycznia 1920 – podobnie jak spotkanie założycielskie z 1894 – w Cafe Upleger. Na czele nowego zarządu stanął Jan Kwiatkowski, drukarz i wydawca „Gazety Polskiej”. 18 maja 1920, podczas zebrania w Toruniu, podjęto decyzję o utworzeniu Dzielnicy Pomorskiej Związku TG „Sokół” w Polsce. Powołano w niej pięć okręgów, dokonując tym samym nowego podziału administracyjnego towarzystwa. Były to: Okręg I Gdański (zwany też Kaszubskim, obejmujący gniazda: gdańskie, sopockie, kościerskie, lipuskie, wejherowskie, skarszewskie, starogardzkie, tczewskie oraz ze Starej Kiszewy), Okręg II Tucholski, Okręg III Grudziądzki, Okręg IV Toruński, Okręg V Bydgoski. Na czele zarządu Dzielnicy Pomorskiej stanął działacz z Torunia, Jakub Sulecki. 20 VI 1920 wybrano w Gdańsku zarząd powstającego Okręgu Gdańskiego. Prezesem został Franciszek Kręcki. Pod koniec stycznia odbył się w Gdańsku zjazd delegatów ze wszystkich terenów polskich. Zatwierdzono statut i wybrano na prezesa zjednoczonej organizacji Bernarda Chrzanowskiego. Od 8 do 10 VII 1920 w Warszawie miał miejsce I Zlot Sokołów Polskich (uczestniczyło w nim około 7000 osób), 18 lipca odbył się Zjazd Rady ZTG „Sokół”, na prezesa Rady (organu nadzorującego pracę zarządów) wybrano hr. Adama Zamoyskiego.
W 1924 Rada dokonała podziału Okręgu I, powstał wówczas Okręg VII Tczewski (gniazda z Tczewa, Pelplina, Zblewa, Lubichowa i Starogardu), w 1927 powstał Okręg IX Kościerski i Okręg X Morski, przez co Okręg I Gdański zachował tylko gniazda z terenu II Wolnego Miasta Gdańska (WMG), czyli z Sopotu, Gdańska-Śródmieścia, Oliwy, Siedlec, Nowego Portu (niewymienione tu okręgi VI i VIII działały w innych częściach II Rzeczypospolitej). Mimo to Okręg Gdański był silny liczebnie, nawet wówczas, kiedy w 1929 zostało zamknięte gniazdo w Oliwie; zrzeszał też najwięcej osób zatrudnionych na kolei (w 1928 na 200 druhów sokolich było około 130 kolejarzy).
Członkowie TG „Sokół” w Gdańsku
w latach 1894–1939 (statystyka)
| Rok
|
Liczba druhów sokolich
|
| 1894
|
38
|
| 1900
|
20
|
| 1918
|
84
|
| 1920
|
80
|
| 1928
|
200
|
| 1933
|
ponad 300
|
| 1934
|
165
|
| 1939
|
80–100
|
| KLJ
|
Najważniejszą funkcją okręgu była organizacja własnych zlotów i uczestniczenie w innych (okręgowych, dzielnicowych, związkowych). Były one zwieńczeniem pracy sokolej na polu sportowym i kulturalnym. W 1922 w gdańskim Sokole zlikwidowano sekcję piłki nożnej, w rezultacie powstał Klub Sportowy „Gedania” (w barwach tego klubu grało wielu sokolich, m.in. Edward Bellon, Franciszek Damaszke, Jan Formella, Jan Kuntz, Alojzy Murawski). TG „Sokół” w II WMG borykało się z problemami finansowymi, brakowało miejsc do ćwiczeń, często korzystano z sal w lokalach prywatnych, restauracjach. Marta Lehmann-Steppuhn (1866 – po 1939), wdowa po restauratorze Johannesie Steppuhnie (1853–1914), i jej syn Kurt udostępniali (zarówno w czasie I wojny światowej, jak i po niej) swój lokal Danziger Bürgergarten przy Karthäuserstraße 27 (ul. Kartuska, Siedlce), po 1924 korzystano także z Domu Polskiego przy Wallgasse 16A (ul. Wałowa 17). 15 IV 1924 kierownictwo związku powołało specjalny fundusz na budowę własnej siedziby. Po zbiórce pieniędzy wśród Polonii w 1925 rozpoczęto budowę sokolni we Wrzeszczu, przy polskim kościele św. Stanisława na Heeresanger 11B (al. Legionów). Teren został przyznany przez Komisarza Generalnego RP, Henryka Leona Strasburgera. Do użytku sokolników wykorzystywano sąsiadujące z nim boisko polskiego klubu sportowego Gedania), dostosowane do ćwiczeń lekkoatletycznych, ponadto korty, bieżnię, stanowisko do rzutów i skoków oraz szatnię. Do wybuchu II wojny światowej budowa sokolni nie została jednak ukończona.
Po zamachu majowym Józefa Piłsudskiego (12–15 V 1926) TG „Sokół”, uważane za związane z Narodową Demokracją, napotkało utrudnienia w funkcjonowaniu, obóz rządzący propagował organizację Strzelec. Z Sokoła odeszło wielu działaczy obawiających się o swoją pozycję w Dyrekcji Kolei, w Komisariacie Generalnym i w innych instytucjach. Pogłębiały się problemy finansowe. Koszty kolejnych organizowanych zlotów niejednokrotnie przekraczały dochód (na przykład zlot Okręgu I Gdańskiego w Kościerzynie 12–13 VI 1926 kosztował około 2000 zł, przynosząc tylko 800 zł zysku). Mimo to w 1933 gdańskie gniazdo liczyło jeszcze ponad trzystu członków. Ale już w 1934, po dojściu do władzy nazistów i przeniesieniu w 1931 siedziby Dyrekcji Kolei z Gdańska do Torunia, gdański Sokół miał jedynie 165 członków, w 1939 – tylko od 80 do 100 aktywnych działaczy. Ostatnim wydarzeniem, które odbiło się szerokim echem, a w którym uczestniczyło 50 działaczy z Gdańska, był VIII Zlot Sokolstwa Polskiego w Katowicach 26–29 VI 1937. Wiosną 1938 hitlerowcy zdemolowali sokolnię we Wrzeszczu, ostatnie zebranie Okręgu odbyło się w poczekalni Dworca Głównego 21 III 1939. Wobec zbliżającej się II wojny światowej wszystkie gniazda Okręgu Kaszubskiego otrzymały obowiązek wprowadzania programu przysposobienia wojskowego, wezwano wszystkich sokołów i sokolice do moralnego i bojowego przygotowania się na ewentualny niemiecki atak. Wśród aresztowanych 1 IX 1939 przedstawicieli Polonii Gdańskiej byli wszyscy działacze TG „Sokół” w Gdańsku. Wielu z nich zginęło 11 I 1940 i 22 III 1940 w masowej egzekucji w Stutthofie. KLJ
Działacze TG „Sokół” w Gdańsku aresztowani 1 IX 1939 i w czasie wojny
| Imię i nazwisko
|
Zawód i/lub miejsce pracy
|
Losy po aresztowaniu
|
| Wiktor Bellwon
|
pracownik PKP
|
|
| Leon Józef Block
|
pracownik PKP
|
zamordowany w masowej egzekucji 22 III 1940 w Stutthofie
|
| Paweł Bojar
|
pracownik PKP
|
|
| Marian Brzostowski
|
pracownik PKP
|
|
| Franciszek Budzisz
|
pracownik PKP
|
|
| Maksymilian Budzisz
|
pracownik PKP
|
|
| Paweł Budzisz
|
pracownik PKP
|
zginął w 18 I 1942 w Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu
|
| Edmund Jan Dettlaff
|
pracownik PKP
|
zamordowany w masowej egzekucji 22 III 1940 w Stutthofie
|
| dr Bernard Filarski
|
lekarz, pracownik Dyrekcji Kolei
|
aresztowany 1 IX 1939, zamordowany w masowej egzekucji 22 III 1940 w Stutthofie
|
| Jan Formella
|
pracownik PKP
|
|
| Alfons Garyantesiewicz
|
pracownik PKP
|
zamordowany w masowej egzekucji 22 III 1940 w Stutthofie
|
| Bronisław Gaweł
|
nauczyciel
|
nie znaleziono ciała ani miejsca pochówku, widziany ostatni raz w Laskowicach w 1939 w podróży do Poznania (odwiedziny syna)
|
| Józef Gołembiewski
|
robotnik
|
wiosną 1940 aresztowany przez Gestapo, osadzony w Stutthofie, zmarł tam 13 VII 1940
|
| Józef Gregorkiewicz
|
pracownik PKP
|
zamordowany w masowej egzekucji 22 III 1940 w Stutthofie
|
| Wilhelm Grimsmann
|
drukarz, dziennikarz
|
aresztowany w 1940 przez Gestapo, osadzony w Stutthofie, gdzie został zamordowany wraz z synem w masowej egzekucji 22 III 1940; żona Grimsmanna została zamordowana trzy lata później w Ravensbrück
|
| Edward Groth
|
pracownik PKP
|
|
| Paweł Jakubowski
|
pracownik PKP
|
|
| Jan Jesikiewicz
|
pracownik PKP
|
zamordowany w masowej egzekucji 22 III 1940 w Stutthofie
|
| Franciszek Leon Kręcki
|
handlowiec, bankowiec
|
aresztowany 1 IX 1939 przez Gestapo, 11 I 1940 zamordowany w Stutthofie w egzekucji
|
| Teofil Bronisław Marcinkowski
|
pracownik PKP
|
wiosną 1940 aresztowany przez Gestapo i wysłany do Oranienburga, a następnie do Neuengamme, gdzie w sierpniu 1940 został zamordowany
|
| Alojzy Murawski
|
pracownik PKP
|
w grudniu 1940 aresztowany przez Gestapo; wraz z rodziną został zesłany do obozu pracy w Toruniu, zmarła tam jego żona oraz trzyletni synek Edward; przeżył wojnę, po której dowiedział się, że stracił ojca i teściów w Stutthofie
|
| Władysław Murawski
|
pracownik PKP
|
|
| Witold Józef Nełkowski
|
pracownik PKP
|
zamordowany w egzekucji 11 I 1940 w Stutthofie
|
| Mieczysław Olszewski
|
pracownik PKP
|
|
| Józef Tomasz Ossowski
|
pracownik PKP
|
zamordowany w masowej egzekucji 22 III 1940 w Stutthofie
|
| Stefan Ostrowski
|
pracownik PKP
|
|
| Piotr Pawlik
|
pracownik PKP
|
|
| Alfons Runowski
|
pracownik PKP
|
|
| Konrad Sojecki
|
pracownik PKP
|
zamordowany w masowej egzekucji 22 III 1940 w Stutthofie
|
| inż. Henryk Thomas
|
pracownik PKP
|
zamordowany w masowej egzekucji 22 III 1940 w Stutthofie
|
| Alfons Tryba
|
pracownik PKP
|
|
| Leon Trzebiatowski
|
pracownik PKP
|
zamordowany w masowej egzekucji 22 III 1940 w Stutthofie
|
| Augustyn Uller
|
pracownik PKP
|
|
| Jan Leon Quandt
|
pracownik PKP
|
|
| Franciszek Wiśniewski
|
pracownik PKP
|
|
| Jan Winiecki
|
pracownik PKP
|
|
| Franciszek Ziehms
|
pracownik PKP
|
|
| Alfons Żelewski
|
pracownik PKP
|
|
| KLJ
|
