SARTORIUS JOHANNES, profesor Gimnazjum Akademickiego
JOHANNES SARTORIUS (Johann Friedrich; właściwie János Frigyes Szabó) (1 I 1656 Eperies (Górne Węgry; obecnie Prešov, Słowacja) – 27 III 1729 Gdańsk), profesor Gimnazjum Akademickiego. Syn Johannesa (Eperies – 10 VI 1691 Trutenau (Trutnowy)), inspektora szkolnego i przewodniczącego konsystorza kościoła w rodzinnym mieście, zmuszonego do jego opuszczenia przed religijnymi prześladowaniami, od 1674 pastora w Trutnowych. Brat Siegfrieda (także ur. w Eperies), który 28 IV 1691 nabył kupieckie obywatelstwo Gdańska i od 1701 do 1704 w domu wynajmowanym od cystersów z Oliwy przy Breitgasse (ul. Szeroka 51/52) prowadził probiernię-restaurację „Der Lachs” („Pod Łososiem”, zob. Goldwasser), a którego z kolei syn Johann w 24 IX 1733 wystarał się o potwierdzenie gdańskiego obywatelstwa (jako tzw. Bürger-Kind (dziecko gdańskich obywateli)).
Wykształcenie podstawowe zdobył w rodzinnym mieście. Po przybyciu z rodziną do Trutnowych, wyruszył na studia do Wittenbergi, do której powrócił po kolejnych etapach edukacji na uniwersytetach w Tybindze i Lipsku. W 1678 uzyskał tytuł magistra i kontynuował studia filozoficzne. Na początku 1682 nauczyciel prywatny w domu Pontusa, hrabiego De la Gardie, pułkownika rajtarii. W tym samym roku powołany został na profesora gimnazjum w Toruniu, stanowisko objął 6 sierpnia. Od 11 V 1699 rektor gimnazjum w Elblągu. Powołany na stanowisko profesora poezji i wymowy w gdańskim Gimnazjum Akademickim, 23 X 1704 wygłosił mowę inauguracyjną Quid oratoris facundia poëtis debeat (Co elokwencja mówcy zawdzięcza poecie). Jako profesora w Gdańsku witali go wierszami nie tylko uczniowie, ale i Johann Jacob Rembsen oraz Johann Zabani. Wzorem swoich poprzedników w nauczaniu kierował zainteresowania uczniów ku starożytności, czytając i komentując z uczniami dzieła Cezara, Horacego, Liwiusza, Owidiusza, Swetoniusza i innych.
Autor dzieł z różnych dziedzin, prawa, historii, filologii, filozofii, teologii. M.in. z pozycji teologicznych krytykował filozofię Kartezjusza Renati des Cartes modus demonstrandi existentiam Dei per ideam (Metoda Kartezjusza polegająca na wykazaniu istnienia Boga poprzez ideę; Wittenberg 1679). Autor m.in. także De Majestate Principis limitata (O ograniczeniach majestatu władcy; Torunensis 1686), Dissertationes ethicae (Rozważania etyczne; Thorn 1689), Parodia Virgilii Aeneidos libri I, sub titulo: Sors protoplastorum, Germine Davidis correcta (Parodia Eneidy Wergiliusza, t. 1: Los protoplastów, poprawiony nasieniem Dawida; Gedani 1706) czy Epanorthosis Annibalis in publico fletu ridentis (Heroizm Hannibala publicznie ośmieszony; Gedani, 1708).
Autor wielu utworów okolicznościowych, m.in. przy wyborach na burmistrzów, inne godności, czy z okazji ważniejszych wydarzeń Gabriela Bömelna (1703, 1708, 1712, 1723), Johanna Ernsta Schmiedena (1705), Andreasa Borckmanna (1708), Johanna Ernsta von der Linde (1712), Johanna Gottfrieda Diesseldorfa (1720), Salomona Gabriela Schumanna (1722, 1723), Gottfrieda Bentzmanna (1723).
Także autor epicediów (drukowanych indywidualnie lub w zbiorach) w związku ze śmiercią m.in. burmistrzów Christiana Schrödera (1701), Constantina Ferbera (1704), Constantina Fredera (1707) czy Johanna Ernsta Schmiedena (1707). Swoje epicedia poświęcił także innym osobom, lekarzowi Christianowi Bucky (druk: 1706).
Wygłaszał również okolicznościowe mowy na ważnych wydarzeniach. Będąc jeszcze profesorem w gimnazjum toruńskim, w 1683 uczcił wydana później drukiem mowę o zwycięstwie pod Wiedniem Panegyricus Johanni III. Poloniarum regi ob victoriam a. 1683 Turcis prope Viennam ereptam dictus (Panegiryk dla króla polskiego Jana III. za zwycięstwo nad Turkami pod Wiedniem w 1683 roku), w 1691 mowę z okazji ślubu królewskiego syna, Jakuba Ludwika Sobieskiego, w 1694 z okazji ślubu królewskiej córki Teresy Kunegundy. W Gdańsku, podczas obchodów imienin Marcina Lutra 11 XI 1717 wygłosił mowę przed wykonaniem specjalnie napisanej z tej okazji kantaty Maximiliana Dietricha Freislicha.
Żonaty z Rebekką (pochowana 16 IX 1735 przy mężu). Pochowany 6 IV 1729 w kościele św. Trójcy w grobie nr 186. Ojciec pięciorga dzieci, urodzonych w Toruniu, a po śmierci pochowanych wraz z nim: 1/ Michaela Gottlieba (16 IX 1692 – pochowany 18 VI 1727), 2/ Eliasa Gottlieba i 3/ Michaela Theophila, którzy w 1704/1705 uczyli się w Gimnazjum Akademickim; 4/ Jakoba, 0d 1723 studenta teologii w Lipsku, od 1727 w Halle; 5/ Marii Rebekki (pochowana 6 VI 1771 jako panna).
Z jego dzieci Michael Gottlieb od 1699 był uczniem gimnazjum w Elblągu, od 1711 studentem teologii w Wittenberdze, od 1713 w Lipsku, od 25 X 1722 pastorem w Gottswalde (Koszwały), od 2 XII 1726 diakonem gdańskiego kościoła św. Trójcy. Dwukrotnie żonaty, po raz drugi 11 II 1727 w kościele Najświętszej Marii Panny (NMP) z Florentine Renate (pochowana 12 XI 1743 w kościele św. Piotra i Pawła), córką profesora Gimnazjum Akademickiego i kaznodziei kościoła św. Jakuba, Daniela Grade (1669–1743). Był ojcem urodzonych w Gdańsku bliźniaków Friedricha Wilhelma i Johanna Andreasa, uczniów Gimnazjum Akademickiego, od 1735 studiujących w Jenie. Friedrich Wilhelm, kończąc naukę w gdańskim gimnazjum, był autorem wiersza gratulacyjnego z okazji wyboru na ławnika Daniela Gabriela Schlieffa (1735).
Bibliografia:
Księga przyjęć do prawa miejskiego w Gdańsku 1536–1814, wyd. Andrzej Groth, Ewa Łączyńska-Bartoszek, Dariusz Kaczor, Gdańsk 2019, t. VI, s. 309; t. VII, s. 533.
Hoche Richard, Sartorius Johannes, w: Allgemeine Deutsche Biographie, Bd. 30, Leipzig 1890, s. 388.
Hopp Lajos, Egy magyar „Praeceptor Classicus” Danckai Nyomtatványai (Gdańskie tropy węgierskiego „Praeceptor Classicus”), https://mek.oszk.hu/05400/05406/pdf/lengyel_hoppl_dancka.pdf, s. 5.
Kotarski Edmund, Gdańska poezja okolicznościowa XVII wieku, Gdańsk 1993 (przez indeks).
Kotarski Edmund, Gdańska poezja okolicznościowa XVIII wieku, Gdańsk 1997 (przez indeks).
Prätorius Ephraim, Athenae Gedanenses sive commentarius ..., Leipzig, 1713, s. 162–165, 219, 234–235.
Prätorius Ephraim, Dantziger-Lehrer Gedächtniβ ..., Danzig und Leipzig, 1760, s. 44.
Rhesa Ludwig, Kurzgefaßte Nachrichten von allen seit der Reformation an den evangelischen Kirchen in Westpreuszen angestellten Predigern, Königsberg 1834, s. 59, 96, 111.
Weichbrodt, Weichbrodt Dorothea, Patrizier, Bürger, Einwohner der Freien und Hansestadt Danzig in Stamm- und Namentafeln vom 14.–18. Jahrhundert, Klausdorf–Schwentine 1986–1992, Bd. 1, 212; 4, 190.
