Organy Mertena Friesego/ Friedricha Rudolpha Dalitza przed 1945
Organy Mertena Friesego/ Friedricha Rudolpha Dalitza po rekonstrukcji
Prospekt boczny z sekcją pedałową Tobiasa Lehmanna, przed 1945
Prospekt boczny z sekcją pedałową Tobiasa Lehmanna po rekonstrukcji
ORGANY KOŚCIOŁA ŚW. TRÓJCY. Historia gry organowej w kościele św. Trójcy jest udokumentowana od momentu przejścia w ręce gminy kalwińskiej. W 1566 zatrudniano organistę z uposażeniem 40 florenów. Pierwsze znane organy w kościele były wzmiankowane w 1568, budowniczym tego instrumentu był Balcer Stürmer z Malborka. W 1618 zastąpił je nowy instrument, który na podstawie studium porównawczego jest przypisywany Mertenowi Friesemu. Wykonawcą zachowanej manierystyczno-barokowej szafy organowej był Hans Schnabl, prace malarskie wykonał prawdopodobnie Kasper Dechtel (inskrypcję odkryto podczas renowacji w 2009). Organy umieszczono u zbiegu jednonawowego prezbiterium i wschodniej ściany nawy południowej z wejściem na klatkę schodową prowadzącą do lektorium. W 1648 przy okazji remontu instrumentu mogły powstać malowidła na emporze i szafie, z tego roku zachował się bowiem rachunek za prace malarskie na kwotę 1050 florenów. W 1641 i 1648 prace remontowe prowadził Christian Henrich, następne w 1684 Johann Barenstorp, którzy mogli przy tej okazji wprowadzić zmiany w budowie głosów. W 1697 drobne prace wykonał także Daniel Nitrowski ( Nitrowski, rodzina), dodając mechanizmy cymbelsternu.
Pierwszą znaną dyspozycję organów podał Tobias Lehmann w 1702: instrument posiadał 37 głosów oraz trzy manuały i sekcje Oberwerk oder Manual, Brustpositiv, Rückpositiv i Pedal. W latach 1703–1704 Tobias Lehmann przeprowadził generalny remont instrumentu uszkodzonego w 1699, kiedy w wieżę kościelną uderzył piorun i, przedostając się do wnętrza kościoła, poważnie naruszył organy. Dobudował też nowy prospekt organowy z sekcją pedałową z prawej strony (prace stolarskie i snycerskie – Friedrich Rehtel, malarskie – Gabriel Böttcher). Nie podał jednak dyspozycji organów po remoncie, z pewnością jednak rozszerzył skalę instrumentu, umożliwiając grę w nowym, upowszechniającym się w Europie stroju temperowanym.
W 1757 podczas remontu zleconego Friedrichowi Rudolphowi Dalitzowi szafa organowa została wzbogacona elementami rokokowymi (między innymi zwieńczenia wież), zdjęto skrzydła chroniące wcześniej piszczałki szafy głównej i sekcję Rückpositiv. Dalitz przebudował też wiatrownice oraz dokonał zmian w głosach, dodał dwa nowe w sekcji Hauptwerk/Oberwerk. Dyspozycję organów po tym remoncie podał w 1802 roku Johann Ephraim Eggert.
Kolejne prace zlecono w 1872, wykonywał je Carl Gotthilf Julius Schuricht. Tendencje panujące w dziewiętnastowiecznej muzyce organowej spowodowały pogłębienie brzmienia w dolnej skali. Schuricht dokonał tego, zmieniając częściowo budowę głosów sekcji Rückpositiv, w całości przebudował także sekcję pedału.
Największych zmian dokonano w XX wieku. Otto Franz Heinrichsdorf w 1914 powiększył liczbę głosów do 58, a trakturę przebudował na pneumatyczną. Wprowadził także poważne zmiany w rozmieszczeniu sekcji w szafie organowej, zdemontował stół do gry, nowy zbudował w lektorium. Mimo praktycznie całościowej wymiany instrumentu Heinrichsdorf nie dokonał widocznych z zewnątrz zmian w budowie szafy organowej. Uroczysty koncert inaugurujący funkcjonowanie nowych organów w kościele św. Trójcy, w wykonaniu Otto Franza Heinrichsdorffa, odbył się 16 IV 1916.
W 1943 organy zostały sfotografowane, opisane, zdemontowane i przewiezione do wsi Lichnowy i Lasowice Wielkie na Żuławach w celu uchronienia ich przed zniszczeniami wojennymi. Mimo to wiele fragmentów instrumentu zaginęło. W 1947 części instrumentu wróciły do Gdańska, jednak z powodu poważnych zniszczeń kościoła, problemów ekonomicznych oraz sporów między zakonem franciszkanów a władzą nie udało się odbudować organów. Uratowane elementy były składowane na poddaszu kościoła.
W 1960 po odtworzeniu balkonu i znajdującego się na nim prospektu szafy pedałowej wybudowano nowy instrument. Wykonawcą został Ryszard Plenikowski z Kartuz, który stworzył dwudziestoczterogłosowy instrument, wykorzystujący częściowo piszczałki i wiatrownice z 1914, a także elementy z innych zdekompletowanych i niezidentyfikowanych organów. Jednak instrument nie przetrwał długo. Z powodu wad konstrukcyjnych niemożliwe były kolejne remonty i konserwacja. Ostatecznie w 2008 został zdemontowany.
W tym samym roku przystąpiono do prac mających na celu rekonstrukcję dawnych organów barokowych. Zostały wykonane przez firmę Prolithos Leszka i Marii Zakrzewskich (renowacja bocznego prospektu z 1703) oraz firmę DART S.C. Pracownie Konserwatorskie. W 2013 zakończono montaż szafy organowej. Jednocześnie opracowywano koncepcję odbudowy samego instrumentu. Zgodnie z postulatem Andrzeja Szadejki zadecydowano o rekonstrukcji barokowej dyspozycji. W 2011 w ramach Międzynarodowego Konkursu Organmistrzowskiego jury pod kierownictwem Andrzeja Szadejki wyłoniło projekt firmy Kristiana Wegscheidera z Drezna. Nowe organy zbudowano w latach 2013–2018 we współpracy z organmistrzem Szymonem Januszkiewiczem. Prace sfinansowano ze środków ministerialnych, samorządowych, a także z datków gdańszczan, obywateli Niemiec oraz innych krajów. Okazją do zbiórki datków były między innymi „Koncerty dla Gdańszczan”, organizowany od 2008 z inicjatywy Andrzeja Szadejki, Stowarzyszenia „Dziedziniec” i franciszkanów cykl koncertów na rzecz odbudowy organów. Wszyscy darczyńcy zostali oficjalnie uhonorowani i nazwani Patronami Wielkich Organów poprzez symboliczne przyznanie patronatu nad konkretnymi piszczałkami organowymi. Oficjalna inauguracja i poświęcenie zrekonstruowanych organów odbyły się 3 VI 2018. ALL
Dyspozycja organów
kościoła św. Trójcy
po rekonstrukcji (2018)
| Hauptwerk CDE-c3
|
| Principal
|
16 fusz
|
| Quintadӧna
|
16 fusz
|
| Octava
|
8 fusz
|
| Spiel Flӧt
|
8 fusz
|
| Viol di gamba
|
8 fusz
|
| Octava
|
4 fusz
|
| Holl Flӧt
|
4 fusz
|
| Quinta
|
3 fusz
|
| Octava
|
2 fusz
|
| Mixtur
|
6 fach
|
| Vox humane
|
8 fusz
|
| Fagot
|
16 fusz
|
| Sperr Ventil HW
|
|
| Rückpositiv CDE-c3
|
| Principal
|
8 fusz
|
| Salicinal
|
8 fusz
|
| Holl Flӧt
|
8 fusz
|
| Quintadӧna
|
8 fusz
|
| Octava
|
4 fusz
|
| Wald Flӧt
|
2 fusz
|
| Sesquialter
|
2 fach
|
| Sedecima
|
1 fusz
|
| Mixtur
|
5 fach
|
| Trompet
|
8 fusz
|
| Hautbois
|
8 fusz
|
| Sperr Ventil RP
|
|
| Brustwerk CDE-c3
|
| Flӧt
|
8 fusz
|
| Principal
|
4 fusz
|
| Octava
|
2 fusz
|
| Regal
|
8 fusz
|
| Flӧt
|
4 fusz
|
| Quinta
|
1 1/3 fusz
|
| Schwigel
|
1 fusz
|
| Gross Pedal CD-d1
|
| Unter Bass
|
32 fusz
|
| Violon
|
16 fusz
|
| Salicinal
|
8 fusz
|
| Posaune
|
16 fusz
|
| Trompet
|
8 fusz
|
| Sperr Ventil Ped
|
|
| Klein Pedal CD-d1
|
| Subbass
|
16 fusz
|
| Octava
|
8 fusz
|
| Flӧt
|
8 fusz
|
| Octava
|
4 fusz
|
| Quinta Bass
|
2 fach
|
| Mixtur
|
6 fach
|
| Krumhorn
|
8 fusz
|
| Schallmaÿ
|
4 fusz
|
| Cornet Bass
|
2 fusz
|
| SperrVentil Ped Klein
|
|
| ALL
|
