Sprzedawczyni ryb, wg Matthaeusa Deischa, XVIII wiek
Najstarsza w Polsce księga kupiecka Johanna Spo Pisa vel Pira z Gdańska, 1426–1460
SPOŁECZEŃSTWO GDAŃSKA DO KOŃCAWOLNEGO MIASTA. Patrycjat, grupa sprawująca od XIII do pocz. XIX w. władzę w mieście, wyróżniająca się pozycją gosp., władzą polit. i statusem społ. (wiodła tryb życia zbliżony do szlacheckiego). Dostęp do niej uzależniony był od majątku i powiązań rodzinnych, a od XVII/XVIII częściowo od wykształcenia. W patrycjacie gd. zdecydowany ton nadawali przybysze z Europy Zach., gł. z Niemiec i Niderlandów (rodziny: Angermünde 1458–1527, von der Becke 1349–1644, Becker 1405–1747, von Bremen 1342–99, Brandt 1393–1665, Ehler 1443–1768, Ewerd 1411–1638, Feldstete 1455–1526, Ferber 1463–1786, Fischer 1437–1717, Huxer 1388–1530, von Kempen 1520–1636, König 1420–1759, Mandt 1461–1537, Proite 1438–1714, Rogge 1373–1644, Schmidt 1526–1792, Schmieden 1631–1748; Schröder 1479–1792, Schwartzwald 1454–1748, von Staden 1410–58, von Stein 1332–1485, von Suchten 1435–1611, von Werden 1411–1572, Zimmermann 1353–1602). Patrycjat opierał swe ekon. znaczenie na handlu, transakcjach rentą gruntową w mieście i na wsi, lichwie (pobieranie wygórowanych wysokich procentów za pożyczone pieniądze, płacenie niskiej lub żądanie zbyt wysokiej ceny za towar) i na operacjach kredytowych. Od XIV/XV w. patrycjat wycofywał kapitał z handlu, lokując go w posiadłościach ziemskich, dysponując nawet majątkami często większymi niż szlacheckie, przez co nabierał znaczenia polit. Przykładem rodzina von Werdenów – posiadacze dużych dóbr na Żuławach, m.in. Wiślina, Mokry Dwór, także q Kokoszki i Sztembark pod Tczewem; Loitzowie – posiadacze podgdańskiego Borkowa i Jankowa; Brandes – Rumi (czasowo), q Przegaliny i q świbna; Niederdorfowie – Niestępowa i Przyjaźni; von Kempen – Klonowa i Kłosowa; Ferberowie – Rotmanek; Giese – Kobierzyna pod Skarszewami i q Wrzeszcza; von der Linde – Łapina, Brus pod Chojnicami, Lipnicy pod Toruniem; Kerschensteinowie – Dolnej i Powodowa k. Pasłęku, Okrągłej Łąki k. Kwidzyna, q Młyniska; Köhne-Jaski – Grazymy i Winiec k. Ostródy, Jaśkowa i Liskajn pod Morągiem, Stańkowa k. Prabut, q Jaśkowej Doliny; Schmieden – q Niedźwiednika Chłapowa, Gnieżdżewa, Łebcza, Mieroszyna, Mrzezina, Ostrowa, Połczyna, Rekowa, Strzelna, Swarzewa i Tupadł k. Pucka, zarząd dzierżawny Pucka, Pieleszewa i Warszkowa k. Wejherowa, Wiśniewki Gd. na Wielkich żuławach; von Suchtenowie – Czyżykowa pod Tczewem. Kilku rodzin dzierżawiło dobra królewskie, np. von Werdenowie – Bojan, Czaple, Kielno, Przodkowo i Szemud, czy też klasztorne, np. Conradowie q Przymorze (od klasztoru w Oliwie), Giese, Loitz, von Werdenowie – Przejazdowo (od klasztoru w Kartuzach). Powiązania gosp. i rodzinne patrycjatu dużych miast były narzędziem wywierania nacisków gosp. i polit. Wraz ze zmniejszaniem się roli miast w życiu gosp. kraju, malała również rola patrycjatu, którego przedstawiciele często ubiegali się o nadanie szlachectwa (q nobilitacje). Powolny upadek starego patrycjatu doprowadził w 2. ćwierci XVIII w. do powstania nowego, opierającego się na nowych zasadach gosp. pieniężnej i na dawnych przywilejach (Broen 1718–92, Groddeck 1712–1814, Martens 1730–92, Renner 1716–1814, von Weickhmann 1754–1814). Patrycjusze gd. zamieszkiwali najczęściej na Głównym Mieście, w domach i dworach podmiejskich. Liczebność patrycjatu szacuje się na około 10% społeczności miejskiej. Dokładnych danych, szczególnie w stosunku do Starego i Młodego Miasta Gd. brak, ale np. w Głównym Mieście, liczącym w 1416 około 15 tys. mieszkańców, do szeroko pojętego patrycjatu należało ok. 1500 osób, (ok. 256 rodzin), z których 2,3% zasiadało w q radzie i q ławie, co oznacza, że jedynie 13,3% rodzin patrycjuszy miało przedstawicieli we władzach miejskich. W późn. wiekach liczebność patrycjatu, wykazującego tendencję do wewnętrznego zamykania się i niedopuszczania do swego grona obcych, nie przekraczała 10% (wg liczby mieszkańców całego Gd. w 1500 było ich ok. 3,5 tys.; 1600–1700 – ok. 5 tys.; 1800 – 4 tys.; 1814 – 3,2 tys.).
JZ Pospólstwo, grupa mieszkańców posiadających prawa miejskie, lecz niezasiadających w najwyższych władzach samorządowych (q Rada Miejska i q Ława Miejska). Należeli do niej kupcy, mistrzowie, rzemieślnicy, niekiedy czeladnicy, handlarze, przekupnie, itd. Wybijający się przedstawicielie pospólstwa mieli szansę przejścia do q patrycjatu. Pospólstwo starało się ograniczyć władzę (szczególnie finans.) patrycjatu, Rady i Ławy, doprowadzając do wybuchów powstań (bunty q 1378, 1411 1416, 1456, 1525), co 1526 spowodowało uzupełnienie Rady Miejskiej przez przedstawicieli pospólstwa i utworzenie q Trzeciego Ordynku (obok Rady Miejskiej i Ławy Miejskiej). Pospólstwo starało się zdobyć kontrolę nad działalnością władz miejskich (próby w 1545, 1552, 1565, 1659, 1678), co na stałe udało się na podstawie ordynacji króla Augusta III (20 VII 1750). Od 2. poł. XVI i w XVII w. wystąpienia pospólstwa przeciwko patrycjatowi Rady Miejskiej i Ławy Miejskiej na tle sporów wyznaniowych i ograniczenia praw obcych w mieście były sporadyczne. Liczebność plebsu szacuje się na 40–60% mieszkańców miast w zależności od wielkości i zamożności, co dla Gd. wynosiło w 1416 ok. 7,5 tys.; 1500 – ok. 17,5 tys.; w latach 1600–1700 – ok. 25 tys.; 1800 – 20 tys.; 1814 – 16 tys.).
JZ Plebs, grupa najniższa, obejmująca mieszkańców nieposiadających praw miejskich, podzielona dodatkowo na warstwę produkcyjną (wolno najemni robotnicy, niektórzy czeladnicy, wędrowni kupcy, drobni rzemieślnicy) oraz nieprodukcyjną, stanowiącą tzw. margines społ., przeważnie bez stałego miejsca zamieszkania, stałego zajęcia i nieobciążoną stałymi powinnościami na rzecz władz miasta (żebracy, prostytutki, hultaje, włóczęgi, wałęsy, wagabundzi, ludzie swawolni i luźni). Gd. przyciągał plebs szukający pomocy materialnej i lekarskiej. Zamieszkiwał w suterenach, piwnicach, na strychach i przytułkach, głównie na Starym Miescie i przedmieściach. Wzrost liczebności plebsu budził niepokój Rady Miejskiej, stanowił 30–50% mieszkańców, zależnie od wielkości i zamożności miasta oraz okresu. Plebs zawsze popierał wystąpienia pospólstwa przeciw patrycjatowi. Na przeł. XVIII i XIX w. wykształciły się z niego zalążki proletariatu. W celu złagodzenia sytuacji zorganizowano na Starym Mieście (przeł. XVII/XVIII w.) q Dom Dobroczynności. Pomimo usiłowań zlikwidowanie w Gd. plagi ulicznych żebraków (q wójtowie żebraczy) problemu tego nie udało się rozwiązać.
JZ
