Głowica latarni morskiej w Nowym Porcie
Latarnia morska z 1843 roku na falochronie na Westerplatte, 1910
Murowana latarnia morska w Nowym Porcie, Daniel Chodowiecki, 1773
Stara latarnia morska w Nowym Porcie, rozebrana w 1896 roku
Latarnia morska w Nowym Porcie, około 1910
LATARNIE MORSKIE (BLIZY). Prawdopodobnie już w X–XI w. w pobliżu grodu gd. u ujścia Wisły znajdowało się miejsce palenia ognia sygnalizacyjnego. Najstarsze dokumenty potwierdzające troskę władcy o bezpieczną żeglugę w obrębie portu w Gd. pochodzą z XIII w., z czasów panowania księcia Świętopełka. Nie ma w nich jednak przekazu o świetle nawigacyjnym przy wejściu do portu. Można przypuszczać, że miasto było chronione od strony morza fortyfikacją, na której w nocy zapalano ogień sygnalizacyjny. Bezpieczne podejście do portu od strony Zatoki Gd. wymagało oznakowa- nia. W tym celu u ujścia Wisły wzniesiono w 1433 wieżę strażniczą, na której palono ogień. Od poł. XV w. zaistniała w Gd. konieczność stałego, widocznego w nocy światła nawigacyjnego. Wieżę taką w pobliżu ujścia Wisły do M. Bałtyckiego zbudowano 1482. Od 1584 w porcie gd. istniała latarnia morska wzniesiona w Wisłoujściu z wykorzystaniem dawnej budowli got., podwyższonej o 3 kondygnacje. Wieża miała 17 m wys., zwieńczona była wysokim hełmem z laterną i galeryjką. W latach nast. wokół twierdzy wzniesiono basteję – wieniec, forty i szańce, tworząc nowoczesny zespół budowli obronnych ( fortyfikacje). W poł. XVIII w., na skutek zmian linii brzegowej spowodowanych przez Wisłę, jedynym żeglownym kanałem pozostała skręcająca na zach. jej odnoga między ob. Westerplatte a późn. Nowym Portem. W efekcie znaczenie straciła latarnia w Wisłoujściu, której światło już nie wskazywało wejścia do portu i kierunku przejścia dla statków przypływających od strony morza.
Pojawiła się konieczność oznakowania nowego toru wodnego w celu umożliwienia żeglugi przez całą dobę. Zrealizowano to, wykorzystując doświadczenia hol., i zamiast wieży z sygnalizacją świetlną, wskazującą żeglarzom jedynie położenie redy, zbudowano 1758 na terenie późn. Nowego Portu układ 2 latarni, tworzących światłami nabieżnik. Zasadniczą konstrukcją tego zespołu była 20-metrowa murowana wieża, o szer. 10 m u podstawy, pełniąca funkcję stawy górnej. W jej wierzchołku znajdowało się palenisko na węgiel. Stawa dolna była żurawiem z żelaznym koszem, w którym palono węgiel kamienny. Bezpieczne wpłynięcie do portu zapewniało ustawienie kursu statku na 2 pionowo usytuowane światła (nabieżniki wzoru hol. uwidacznia plan wejścia do portu w Gd. zawarty w atlasie J. Gellentina, 1785). Konstrukcje te nie przetrwały. W 1817 zmieniono źródło światła na latarni morskiej w Nowym Porcie z węglowego na świece woskowe. Światło takie było słabo widoczne i w 1819 zastosowano światła gazowe. Urządzenie składało się z 3 palników umieszczonych na wieży i 3 ustawionych na rusztowaniu, stanowiącym dolny element nabieżnika. W 1825 przedłużono molo wsch., co spowodowało zmianę kierunku osi toru wodnego. Dlatego zlikwidowano dolny nabieżnik i zwiększono światło wieży o 2 palniki. System funkcjonował do 1860. Kolejnym źródłem światła były lampy Arganda, spalające knoty zanurzone w oleju rzepakowym, a od 1870 zestaw 7 lamp naftowych osadzonych na 2 poziomych, równoległych względem siebie łukowatych sztabach. Na dolnej umocowano 4, a na górnej 3 lampy, świecące sektorowo z wys. 23,5 m. Każda lampa miała 1 knot i paraboliczne zwierciadło wklęsłe o śr. 0,53 m. Uzyskane światło widoczne było z odległości 14,5 mili. W 1843 uruchomiono nową, żelazną latarnię morską w Nowym Porcie, która 1888 otrzymała jako pierwsza na Wybrzeżu próbne oświetlenie elektryczne z metalowym reflektorem. Próba powiodła się i doświadczenie wykorzystano w latarni morskiej o wys. 27,3 m, zbudowanej 1894 na wzniesieniu (Lotsenberg, Wzgórze Pilotów) przy nabrzeżu oliwskim w Nowym Porcie. Ośmiokątna wieża ceglana przetrwała w niezmienionym stanie. W 1911 zmodernizowano światło na tej latarni. Było one od tego czasu przerywane, świecąc sekundę co 4 sekundy. Kąt świecenia wynosił 180° i podzielony był na 5 sektorów: główny, będący środkowym, obejmował wycinek 35° od kierunku ku latarni morskiej na Helu i ku wsch. miał zasięg 20 mil morskich. Dwa sektory boczne: zach. i wsch. miały także światło białe, ale ich zasięg wynosił 14,7 mil morskich. Pozostałe 2 skrajne sektory miały światło czerwone o zasięgu 11 mil morskich. Fotografie z pocz. XX w. ukazują na wieży latarni kulę czasu: kratownicę w kształcie kuli, podnoszoną przed południem i opuszczaną grawitacyjnie o godz. 12. Umożliwiało to regulowanie chronometrów na statkach znajdujących się w porcie. Latarnia w Nowym Porcie funkcjonowała do 1984, kiedy w zbudowanym na wodach Zatoki Gd. Porcie Północnym rozpoczęła pracę latarnia morska Gdańsk. Jej konstrukcję stanowi wysoka żelbetowa wieża umożliwiająca emitowanie światła z wysokości 60,62 m. Charakteryzuje się trzema kolejnymi błyskami o łącznym okresie świecenia 9 sekund i następującej po nich 4,5-sekundowej przerwie. Zasięg latarni wynosi 25 mil morskich. Źródłem światła jest obracający się zespół 3 paneli (tablic) ustawionych jeden nad drugim i przesuniętych względem siebie pod kątem 40°. Każdy panel ma po obu stronach po 12 żarówek z odbłyśnikami. W 2002 nieczynną już latarnię morską w Nowym Porcie zakupił pryw. inwestor i po remoncie udostępnił ją do zwiedzania.
JL
