Wieża kościoła św. Brygidy
Kościół św. Brygidy, widok od strony zachodniej, początek XX wieku
KOŚCIÓŁ ŚW. BRYGIDY, Stare Miasto, ul. Profe- sorska 17. Początkowo kośc. klaszt. q brygidek, poświęcony w 1397. W pierwszych latach q reformacji znalazł się przejściowo w rękach protestantów, którzy na przełomie 1524–25 zniszczyli część śrdw. wyposażenia. 16/17 i 1587 uszkodzony wskutek pożaru, spłonęły dachy. Odbudowany z pomocą bp. włocławskiego Jana Tarnowskiego, m.in. wzniesiono nowe szczyty naw. W 1616 nad wsch. przęsłem nawy płd. wzniesiono wieżę, 1617 umieszczono na niej dzwon, 1673 zwieńczono ją hełmem zaprojektowanym przez Petera Willera. Pojawienie się zarysowania na sklepieniach nawy płd. spowodowało konieczność przeprowadzenia w 1690 prac naprawczych, którymi kierował P. Willer. W 1724–33 przebudowano zakrystię, a nad dachem prezbiterium powstała sygnaturka. Po kasacji klasztoru brygidek przez władze prus. kośc. w 1840–1920 był siedzibą nowo utworzonej katolickiej parafii garnizonowej (kaplica wsch. przeznaczona została dla więźniów). W miejscu zburzonej męskiej części klasztoru (q brygidianie) postawiono budynek paraf. (ob. ul. Mniszki 12). Między innymi w 1871–92 kapelanem (w randze proboszcza dywizyjnego) był tu ks. dr Leon Dionizy Mieczkowski (1839–1892), były wikary q kośc. św. Józefa, uczestnik wojny prus.-fr. (1870–71), odznaczony Krzyżem Żelaznym. Około 1897 zewnętrzne ściany kośc. zostały przelicowane cegłą maszynową. W 1920 bp chełmiński Augustyn Rosentreter ustanowił kośc. siedzibą odrębnej parafii terytorialnej, wydzielonej z parafii św. Katarzyny, obejmującej Główne i Stare Miasto, q Osiek, tereny stoczn., Zielony Trójkąt, q Młyniska z okolicami. W 1945 częściowo zniszczony. Runęły sklepienia płd. i środkowej nawy. Budowla długo pozostawała bez opieki, będąc formalnie własnością państwa. W 1957 wybuchł pożar, który zniszczył więźbę dachową, zach. szczyty i kolejne przęsła sklepień, a także zachowane jeszcze elementy wyposażenia (m.in. ambonę i ołtarz gł.). Kolejny pożar wybuchł 1969. W 1970 zrujnowany kośc. przekazano gd. diecezji. W 1972–74 odbudowany wg proj. architektów q Kazimierza Macura i Zenona Syku- tery. Założono wówczas stalową więźbę dachową, wspartą na wzmocnionych żelbetem filarach, zrekonstruowano szczyty wsch., a także wieżę z hełmem. Ponownie konsekrowany 1983. Do 1987 trwały prace we wnętrzu, które otrzymało nowy wystrój, zaprojektowany przez q Elżbietę Szczodrowską-Peplińską i Roberta Peplińskiego. W 1992 papież Jan Paweł II nadał kośc. tytuł bazyliki mniejszej. W 1994 z terenu parafii wydzielono nową parafię NMP Matki Kościoła i św. Katarzyny Szwedzkiej na Zielonym Trójkącie. W 2010, przy finans. wsparciu Rady Miasta, dokonano renowacji zewnętrznej elewacji nawy płd. i wieży. Kościół ma nietypowy układ przestrzenny, charakterystyczny dla zakonnych świątyń użytkowanych przez zakon brygidek. Niewielkie, jednonawowe, trójprzęsłowe prezbiterium umieszczono na zach. od trójnawowego halowego korpusu. Korpus ma kształt trapezu, dopasowanego do sieci ulic istniejącej w czasie jego budowy. Od strony zach. znajduje się chór zakonnic, otwarty szeroko do nawy gł. Prezbiterium ma przypory wysunięte na zewnątrz, natomiast poziome siły ze sklepień korpusu przenoszone są przez przypory wciągnięte do wnętrza kościoła. W przyporach na wysokości ponad 3 m znajdują się otwory, które łączyły ganki umieszczone wzdłuż bocznych ścian. We wsch. przęsłach naw i we wsch. chórze znajdowała się empora dla mniszek, dostępna bezpośrednio z budynku klasztoru. Takie rozwiązanie zapewniało zakonnicom możliwość uczestnictwa w nabożeństwach bez potrzeby schodzenia na poziom użytkowany przez wiernych z miasta. Ganki i empora nie zachowały się i nie zostały zrekonstruowane. Odbudowano natomiast sklepienia. Korpus kośc. przykryty jest żebrowymi sklepieniami sieciowymi z motywem ośmioramiennych gwiazd w nawach bocznych. W prezbiterium i kaplicy znajdują się sklepienia kryształowe. W odróżnieniu od wnętrza, które niewiele ma obecnie wspólnego z tym sprzed 1945, zewnętrzny kształt kośc. po odbudowie przypomina stan z XVII w. Każda z naw jest przykryta odrębnym dachem, zakończonym stosunkowo skromnym szczytem. Nieco bogatsza jest forma szczytu prezbiterium z umieszczoną na osi ośmioboczną wieżyczką zwieńczoną hełmem. Nieco podobny, lecz o wiele większy hełm ma wieża w płd.-wsch. narożniku. Trzy kondygnacje wieży są rozdzielone belkowaniami, rozczłonkowane przez pilastry i półkoliście zwieńczone wnęki i okna. Zachowały się tylko nieliczne elementy dawnego wyposażenia. Najważniejsze to barok. grupa rzeźb. Ukrzyżowanie z pocz. XVII w. na belce w łuku tęczowym (przywrócona 1971) oraz obraz Hermana Hana Alegoria Kościoła z pocz. XVII w. (pierwotnie w centr. miejscu nastawy ołtarza gł.). Zachowały się też kamienne płyty nagrobne i epitafia z XVI–XVIII w. oraz pozostałości malowideł ściennych. W prezbiterium powstaje bursztynowy ołtarz pomysłu Mariusza Drapikowskiego, który ma osiągnąć pow. 120 m² (q Stanisław Radwański). Za zgodą abp. q Sławoja Leszka Głódzia w kośc. został pochowany 17 VII 2010 pierwszy proboszcz po 1945, ks. prałat q Henryk Jankowski, grób przykryty kamiennym sarkofagiem.
JASZ z Proboszczowie kościoła św. Brygidy
