Hala Brzegowa w Brzeźnie, 1900
Plaża i molo w Brzeźnie, około 1910
Dom Zdrojowy w Brzeźnie, około 1900
(1480 Bresin, 1570 Brieszno, 1613 Bresen, Brösen).Obecnie jednostka pomocnicza Gd. (q administracyjny podział).
Wieś. Początkowo obszar od XIII w. należący do q klasztoru cystersów w Oliwie, wieś rybacka wzmiankowana od 1480. Poglądy, jakoby wieś istniała już w XIII w. i nosiła nazwę Prusicino, trzeba odrzucić jako błędne (q Barniewice). W 1570 wzmiankowano istniejącą tu karczmę, obszar obejmował 2 włóki należące do sołtysa wsi, 22 włóki należące do rybaków, 5 włók należących do komorników i 22 ogrody należące do rybaków. W czasie q wojny Gd. z królem pol. Stefanem Batorym całkowicie zniszczona (1577), odbudowana, puszczana przez cystersów w dzierżawę. Centrum wsi zlokalizowane było wokół ob. ul. Pułaskiego. W 1769 w części płn.-zach. (okolice ob. q mola w B.) 35 mórg wydzierżawił od klasztoru Franz Carl Deissel, budując tu wytwórnię saletry, upadłą w 1793. Część ta do 1945 zwana była Sankt Peter (św. Piotr), od błędnej lub celowej zmiany nazwy z Salpeter (saletra). W 1771 wieś liczyła 14 domów i 194 mieszkańców (76 rybaków, większość pozostałych była robotnikami w porcie gd., okolicznych kuźniach i młynach). Od 1772, po i rozbiorze Polski, w granicach państwa prus.; po dokonanej t.r. przez króla Fryderyka II Wielkiego kasacji klasztoru w Oliwie do 1807 B. należało do tzw. dóbr oliwskich (Amt Oliva) zarządzanych przez państwo. W 1781 mieszkało tam 127 osób (wszyscy katolicy), 1782 było 12 domów. Dzierżawione za czasów klasztornych przez rybaków gospodarstwa stały się ich własnością, stopniowo wykupywaną przez nowych przybyszy. Od 1781 grunty i domy skupywał kontroler akcyzy Gott- fried Geppelt (w konsekwencji wszedł w posiadanie 61 mórg ziemi), odsprzedał je Johannowi Ulwichowi, nast. właścicielami byli urzędnik Gotthilf Dallmer, od 1804 mjr Ernst von Zieten (1770–1848, w okresie wojen napoleońskich m.in. uczestnik bitwy pod Waterloo, późniejszy marszałek prus.), od 1818 inspektor powiatowy Johann Jung, który dysponował w B. obszarem o pow. 195 morgów. W okresie i WMG wieś wchodziła w skład jego terytorium, 1814–77 w skład tzw. dóbr Mosty, 1877–1914 w skład gminy wiejskiej q Zaspa. Po wybrukowaniu 1830 drogi do q Nowego Portu (Neufahrwasserweg, ob. ul. Krasickiego,) 1838–48 wybudowano z funduszy państw. drogę do Gd. przez q Nowe Szkoty. Po 1868 zbudowano na wzniesieniu (wydmie) na płn.-zach. brzegu q jeziora Zaspa (okolice ob. ul. Zelwerowicza, Kotarbińskiego, Osterwy i Galla) fort (q fortyfikacje) stanowiący element zabezpieczenia od zach. Nowego Portu i połączony z nim drogą. Fort (ostatecznie zniwelowany ok. 1967) zbudowany był na planie pięciokąta, z 4 kapo- nierami i redutą, otoczony fosą i wałami. W sąsiedztwie fortu przebiegała od 1867 linia kolejowa (q kolej), która połączyła B. z Gd. W 1871 we wsi zamieszkiwało 249 osób, 1880 – 358, 1890 – 597, 1900 – 2041, większość mieszkańców stanowili pracownicy zakładów przemysłowych w Gd. W 1891 wybudowano szkołę (przy Friedrichstraße 7 (ul. Pułaskiego)). W 1890 uruchomiono zbudowane przez właściciela kąpieliska q Hermana Kullinga pierwsze sezonowe połączenie tramwajowe z przystankiem kolejowym B. na linii do Nowego Portu, zlikwidowane 1891 jako nierentowne (q tramwaje), w pocz. XX w. doprowadzono elektryczność. W 1896 (na terenie ob. parku) wybudowano artyleryjską baterię nabrzeżną (6 dział kalibru 210 mm), przebudowaną 1908–13 (betonowe schrony, 4 działa kalibru 150 mm), tzw. Strandbatterie (bateria plażowa). W tym samym czasie wybudowano też w płn. części dawnego fortu tzw. Dorfbatterie (bateria wiejska), złożoną z 4 stanowisk haubic kalibru 283 mm i 5 bunkrów (ob. w większości wykorzystywane w charakterze garaży). Stałe połączenie tramwajowe z Gd. B. uzyskało 1900 linią poprzez Nowy Port, 1901 z Wrzeszczem (q tramwaje). Kąpielisko. Działało już przed 1804, kiedy właś- ciciel wsi mjr E. von Zieten oferował (z podkreśleniem, że tak jak we wcześniejszych latach) pokoje, wyżywienie oraz możliwość kąpieli w łazienkach z podgrzewaną wodą morską. Wykorzystywane w czasach i WMG, 1810 rozbudowane, 1813 zniszczone przez sztorm. W 1820 mistrz murarski z Nowego Portu Friedrich Bladau na terenie wydmowym (8 mórg), wykupionym od prus. inspektora prowiantowego Johanna Junga, wybudował nowy dom kąpielowy oraz pensjonat dla gości, zniszczone przez pożar 1830. W 1831 działkę Friedricha Bladaua nabył rząd ros., planując budowę magazynów wojsk. W celu usprawnienia transportu zaopatrzenia ze stojących w porcie okrętów wybrukowano drogę do Nowego Portu (ob. ul. Krasickiego), którą dla ochrony przed piaskiem osłonięto zał. na wydmach leśną plantacją. W tym czasie rząd prus. wykupił 68 mórg położonych obok wydm, na których posadzono drzewa mające je umocnić oraz zabezpieczyć koryto q Wisły przed zapiaszczeniem. Inwestycje te stały się zalążkiem przyszłego parku kuracyjnego. W 1832 ros. działkę odkupił q Wilhelm Pistorius, wznosząc kolejny zakład kąpielowy, z ogrodem, wg prasowych anonsów: „ozdobiony (…) nowymi urządzeniami i pięknymi balustradami”. Rozpoczął działalność 1 VI 1833. Gości z Gd. dowoziły specjalne omnibusy. W 1835 reklamowano go, podkreślając, że ma utwardzone nawierzchnie części wejściowych i dziedzińca zakładu, nowe drzewa liściaste i kwiaty. Wybudowano w nim belweder widokowy z widokiem na redę i cumujące statki oraz (po przeciwnej stronie) na wzgórza ciągnące się od q Strzyży po q Oliwę. Sukcesywnie rozbudowywany 1840–42: powstał dom kuracyjny (Kurhaus) z 40 pokojami, z dużą salą i łazienkami, do których doprowadzono wodę morską. Przekształceniu B. pod koniec XIX w. z osady rybackiej w kurort z eklektycznymi willami, otoczonymi ogrodami, pensjonatami i restauracjami, towarzyszyło powstanie nadbrzeżnej promenady łączącej park, tzw. Lasek Brzeźnieński, z Nowym Portem, a poprzez kanał portowy także z plażą na q Westerplatte oraz, w przeciwnym kierunku, z q Jelitkowem i Sopotem. W 1892 dom kuracyjny Wilhelma Pistoriusa spłonął. W 1893 zastąpił go zbudowany w innym miejscu, przy ob. ul. Zdrojowej 2, istniejący i ob. dom kuracyjny. Dla osób, które odstraszała zimna woda Bałtyku, przygotowywano w nim ciepłe kąpiele morskie. Wokół eklektycznego budynku powstał niewielki ogród, oddzielony od reszty parku wysokim metalowym ogrodzeniem, za którym urządzono ścieżki spacerowe i wykwintne klomby. Dawne plantacje leśne poprzecinane zostały ścieżkami, a między nimi urządzono nieco skromniejsze kwietniki i żywopłoty. Wzdłuż tras spacerowych ustawiono ławki i inne elementy architektury ogrodowej, m.in. 3 altany i muszlę koncertową. Kuracjusze mogli słuchać koncertów i korzystać z różnych urządzeń sport.: kortów tenisowych, boisk do gry w krykieta, a w latach 20. XX w. także z pola golfowego. Po śmierci Wilhelma Pistoriusa zakład kąpielowy wraz z 36 ha sprzedano Hermanowi Kullingowi, który z kolei 1899 odsprzedał go (bez gruntu) Towarzystwu Akcyjnemu Höcherl. Po modernizacji kąpieliska 1900 przed budynkiem, od strony plaży, na szerokim ziemnym tarasie, urządzono ogródek kawiarniany, w którym pod 2 regularnymi rzędami formowanych w kule lip ustawiono meble ogrodowe. Stamtąd szerokimi schodami schodziło się prosto na plażę. W 1900 pomiędzy domem zdrojowym a plażą wzniesiono halę plażową (Strand- halle) (nie istnieje): duży drewniany budynek z 2 wieżami widokowymi, loggiami, tarasami i galeryjkami. Na przedłużeniu ob. ul. Kuracyj- nej powstało drewniane molo (pocz. dł. 100, nast. 250 m i szer. 6 m), zakończone platformą widokową. Na przeł. XIX i XX w. zaraz za halą plażową, przy prowadzącej w stronę Jelitkowa promenadzie, powstały drewniane łazienki ką- pielowe. W 1905 kąpielisko nabył kupiec Karl Grabbow, od którego następnie (1910) od- kupiła je za 500 tys. marek gmina Brzeźno. W przededniu i w. świat. na polecenie władz wojsk. rozebrano łazienki kąpielowe.
KR W granicach Gdańska. Na mocy dekretu królewskiego z 17 X 1890 na potrzeby rozbudowującego się portu wyłączono z obszaru wsi parcelę o pow. 12,60 ha (powstał na niej port wolnocłowy, 1899). Od pocz. XX w. trwały przygo- towania do włączenia jej w całości w granice adm. Gd. By to ułatwić, a zarazem zapobiec choć w pewnym stopniu późniejszej spekulacji ziemią, władze Gd. nabyły tu 20 ha ziemi. Ostatecznie wieś została włączona w granice Gd. 1 IV 1914, jej powierzchnia wynosiła wówczas 156,32 ha, zamieszkiwały w niej 2504 osoby. W okresie zdemilitaryzowanego II WMG usunięto uzbrojenie baterii nadbrzeżnych, 2 IX 1928 odsłonięto na jednym ze schronów baterii plażowej pomnik 17. Pułku Artylerii Ciężkiej, poświęcony żołnierzom poległym podczas i w. świat. W 1922–23 wybudowano kośc. rzym.-kat. (q kośc. św. Antoniego Padewskiego). Do 1928 odbudowa- no również kąpielisko i molo, wznosząc po drugiej stronie ul. Kuracyjnej nowe łazienki (drewniane pomosty i przebieralnie służyły plażowiczom do pocz. lat 70. XX w). W 1922 odwiedziło B. 92 tys. turystów, 1936 aż 168 tys. W 1934 liczba stałych mieszkańców wynosiła 3400 osób. 25 III 1945 B. zostało zajęte przez armię radz., częściowo zniszczone. Mimo nieodbudowania kąpieliska nadal było licznie odwiedzane przez plażowiczów, do lat 60. XX w. zachowując charakter osady rybackiej; działała jeszcze wówczas jedna z 8 gd. przystani rybackich. 7 VI 1945 rozpoczęła zajęcia w prowizorycznie wyremontowanej dawnej szkole (w budynku dla dziewcząt, budynek dla chłopców rozebrano) SP nr 20, przy ul. Północnej (od 1958 przy ul. Wczasy 3); między 28 a 29 VI 1945 (w ramach obchodów Dni Morza) w B. odbył się pierwszy zlot harcerzy z woj. gd. i ich uroczyste zaślubiny z morzem. Radykalną zmianę charakteru B. przyniosły lata 1962–84, kiedy nabrało ono charakteru jednej z sypialń miasta, z nowymi blokami (także z wielkiej płyty) i hotelowcami dla pracow- ników gd. stoczni, portu i zakładów przem. W 1962–66 nowa zabudowa pojawiła się na ul. Gdańskiej, większości Mazurskiej, Pla- ter, Korzeniowskiego, Walecznych, Dworskiej (17 hotelowców), Chodkiewicza i Hallera, 1967–72 przy ul. PCK, Walecznych, Mazurskiej, Orlej, 1974–76 wzniesiono 17 bloków przy ul. Łozy, 3 bloki przy ul. Puławskiego, domki jednorodzinne przy ul. Łozy i w okolicach ul. Zelwerowicza, 1981–84 przy ul. Plater i Korzeniowskiego. Nieukończony w latach 80. XX w. hotelowiec Stoczni Północnej przy zakończeniu al. Hallera rozebrano w 2001. W 1965 oddano do użytku SP nr 73 przy ul. Dworskiej 34 (nast. Gimnazjum nr 14, zamknięte w 2009). Rozwój sypialni, wzrost liczby ludności w połączeniu z zanieczyszczeniami wód Zatoki Gd. (w tym zamknięcie plaż) wpłynęły na radykalną zmianę dotychczasowego charakteru B.: przestało funkcjonować nadmorskie kąpielisko, zanikła przystań rybacka. Radykalne zmiany i powrót do kąpieliskowo-wypoczynkowego charakteru B. przyniosła transformacja ustrojowa z przeł. lat 80. i 90. XX w. W 1992 ponownie otwarto plaże, 1993–96 zbudowano nowe kąpielisko (pod zarządem Miejskiego Ośrodka Sportu i Rekreacji), z nowym molem, ok. 1 km na zach. od poprzedniego (q molo w Brzeźnie), ciąg rowerowo-pieszy łączący B. z Sopotem, wybudowano nowe hotele (2002 Lival, 2003 Villa Pascal, 2005 Villa Corona). Od 2009 park (od 2002 im. Jeana Georga Haffnera) poddawany jest rewaloryzacji. W 1994–97 przy ul. Krasickiego powstawał ob. Zespół Szkół Ogólnokształcących i Zawodowych nr 1. W 2009–2011 powstało os. bloków przy ul. Nadmorski Dwór. z Brzeźno. Ulice
