PRASA
| < Poprzednie | Następne > |
PRASA. Wczesne formy prasy, odręczne pisma ulotne i okazjonalne istniały w Gd. od 2. poł. XVI w. Pierwsze zał. w 1618 pismo „Wöchentliche Zeitung aus mancherley Orten” było najstarszą gazetą na ziemiach Rzeczypospolitej. Gd. zalicza się dzięki temu do jednej z kolebek prasy niemieckojęzycznej. Pismo wydawano w drukarni q Andreasa Hünefelda. Na lokalne inicjatywy prasowe w mieście największy wpływ wywierała drukarnia q Georga Rhetego i jego spadkobierców. Pismami dłużej funkcjonującymi były „Neue Wöchentliche Zeitung Auß Breslaw…” (1645–53), „Particular-Zeitung” (nast. „Dingstags/Freytags Particular”; 1646–60), „Danziger Ordinari Dienstags- (und Freitags-) Zeitung” (1660–73), „Ordinari Dienstags- (und Freytags-) Zeitung” (1674–89). W ukazujących się anonimowo pismach zamieszczano korespondencje, informacje, także o wydarzeniach lokalnych. Były one pozbawione komentarzy. W 1655–66 G. Rhete wydawał „Polnische Novellen” („Polskie Nowiny”), zawierające gł. informacje z Polski. O ile w 1. poł. XVII w. Gd. był liczącym się w tej części Europy ośrodkiem prasowym, o tyle następne dziesięciolecia przyniosły zastój.
Notowanemu w XVIII w. ożywieniu towarzyszyła zmiana profilu gd. pism. Miejsce gazet polit. zajęły bardziej zróżnicowane treściowo czasopisma „oświeceniowe”. Zapoczątkowało je „Mühsame Bemerkerin derer menschlichen Handlungen” (1735–37), o tendencji wych., adresowane gł. do kobiet. Do grupy pism moralnych należał odznaczający się lokalnym kolorytem „Der Teutsche Diogenes” (1736–37). Charakter moralno-przyrodniczy miał „Der fromme Naturkundige” (1738–39). Wysoki poziom reprezentował tygodnik „Freydenker” (1741–43) o różnorodnej treści, charakteryzujący się lekkością stylu i świeżością spojrzenia. W konwencji korespondencji redagowany był tygodnik „Sendschreiben einiger Personen an einander über allerley Materien” (1748). Publikowane fikcyjne listy dały mu charakter pisma służącego rozrywce czytelnika. Gdańskie czasopiśmiennictwo moralne prezentowało dość wysoki poziom, co było zasługą redagującego „Freydenker” i „Sendschreiben…” Johanna Antona von Waasberghe’a. W XVIII w. ukazywały się w Gd. także pisma naukowe i specjalistyczne. Ponadlokalne znaczenie miało q „Polnische Bibliothek” (1718–19), uważane za pierwsze czasopismo hist. na terenie Rzeczypospolitej. W 1736 ukazywało się „Erläuterte Merkwürdigkeiten der Natur”, starające się przybliżyć zdobycze wiedzy przyr. Od 1747 wychodził organ q Towarzystwa Przyrodniczego „Versuche und Abhandlungen der Naturforschenden Gesellschaft in Danzig”.
W 2. poł. XVIII w. pojawiło się na gd. rynku prasowym kilka pism teologicznych: „Predigerbibliothek” (1763–67), „Theologische Berichte von neuen Büchern und Schriften” (1764–75) i „Religiöse Nebenstunden, eine periodische Schrift” (1777–82). Ukazywały się tygodniki literackie, m.in. q „Danziger Wochen-Schrift” (1784–90), świadczące, że Gd. był dostrzeganym w Europie ośrodkiem prasowym. Wychodziły tu również gazety ogłoszeniowe, jak wydawane 1739–1812 q „Danziger Erfahrungen”, a później „Danziger Anzeigen”. Pismo przekształciło się w lokalny dziennik ogłoszeń q „Danziger Intelligenzblatt” i istniało do 1921.
Pod koniec XVIII w. nowym punktem odniesienia dla gd. prasy stopniowo stają się Prusy. Na pocz. XIX w. w Gd., nie licząc efemeryd, ukazywały się 2 pisma: „Danziger Anzeigen” i q „Danziger Zeitung” (1795–1820). Okres q I WMG (1807–14) nie sprzyjał rozwojowi prasy. Poddana cenzurze fr. miała mieć charakter dyspozycyjny wobec gubernatora q Jeana Rappa. Coraz ważniejszą rolę w życiu miasta p. zaczęła odgrywać od lat 30. XIX w. Obok pism o charakterze dzienników urzędowych i gazet ogłoszeniowych ukazywały się czasopisma polit., m.in. „Allgemeine Politische Zeitung für die Provinz Preußen” (1839–47), q „Danziger Bürgerblatt” (1845–47), wyznaniowe: „Sonntags-Blatt für alle Stände” (1841–47), „Katholisches Wochenblatt” (1842–1935), naukowe i specjalistyczne: „Neueste Schriften der Naturforschenden Gesellschaft zu Danzig” (1820– 62), czasopisma teatralne: „Danziger Theater-Blatt” (1829), „Danziger Theateralmanach” (1844–45), literackie: „Gedana, ein Unterhaltungsblatt für die gebildeten Stände Danzigs, zum Besten Hilfsbedürftiger” (1815–16), „Der Aehrenleser auf dem Felde der Geschichte, Literatur und Kunst” (1821–25), beletrystyczno-rozrywkowe: „Der Aufmerksame Zuschauer. Wochenschrift für Freunde der frohen Laune und Satire” (1826–27). Pismem, które wywarło duży wpływ na kształtowanie gustów czytelniczych, było q „Danziger Dampfboot für Geist, Humor, Satire, Welt- und Volksleben, Korrespondenz, Kunst, Literatur und Theater” (1827–79), zał. przez q Wilhelma Schumachera. Charakterystyczne dla prasy gd. 1. poł. XIX w. były słabość publicystyki i duży udział w niej literatury. Wydawane w Gd. pisma upodabniały się do pism ukazujących się w miastach niemieckich.
Okres Wiosny Ludów wpłynął na pewne ożywienie gd. rynku prasowego. Pojawiły się nowe tytuły, jak „Die Neuen Wogen der Zeit. Volks-Blatt für Unterhaltung, öffentliches Leben, Local- und Provinzial-Interessen” (1849–76). Zaczęły ukazywać się pisma o zabarwieniu polit., jak „Eine politische Wochenchronik für Stadt und Land” (1848–50). Dopiero powstanie q „Danziger Zeitung” (1858–1930) zapoczątkowało w Gd. rozwój p. informacyjnej, pisma nowego typu redagowanego w profesjonalny sposób.
W latach 70. XIX w. pojawiły się inne dzienniki: katolicki „Westpreußisches Volksblatt” (1873–1920) i konserwatywny q „Danziger Allgemeine Zeitung” (1878–1934). W 1891 pod redakcją q Bernarda Milskiego zaczęła ukazywać się wychodząca do 1939 q „Gazeta Gdańska”. W 1882–1901 wychodził dziennik q „Danziger Courier”, z którym współpracował q Paul Scheerbart. W 1894 pojawił się q „Danziger Neueste Nachrichten”. Wydawany przez q Gustava Fuchsa dziennik był przez blisko pół wieku największą gd. gazetą. Od 1910 ukazywał się organ socjaldemokracji „Volkswacht”, a od 1920 q „Danziger Volksstimme”. Efektem wzrostu zainteresowania historią Gd. i regionu były periodyki „Zeitschrift des Westpreußischen Geschichtsvereins” (1880–1941) i „Mitteilungen des Westpreußischen Geschichtsvereines” (1902–36).
Lata 1914–18 to okres regresu gd. prasy i jej podporządkowanie cenzurze wojskowej. Dynamicznie rozwijała się prasa w Gd. po i w. świat., co było związane częściowo z powstaniem q II WMG. Obok „Danziger Neueste Nachrichten” opiniotwórczymi dziennikami były q „Danziger Volksstimme”, „Danziger Allgemeine Zeitung” i organ partii Centrum q „Danziger Volksblatt”, później „Danziger Landes-Zeitung” i „Danziger Volkszeitung”. Do 1930 wychodził także „Danziger Zeitung”. W okresie międzywojennym ukazywało się w Gd. kilkaset pism. O ile w 1919 powstało 9 nowych pism, o tyle w 1921 już 17, w 1924 aż 31. Większość miała jednak charakter efemeryd i ograniczony zasięg.
Kilkadziesiąt pism poruszało kwestie gosp., m.in. „Danziger Wirtschaftszeitung” (1921–43), „Danziger Markt” (1921–24), „Danzigs Hafen und Handel” (1927–29). Wydawano czasopisma prawnicze, m.in. „Danziger Juristische Monatsschrift” (od 1922) i „Danziger Juristen Zeitung”. Ukazywały się pisma związkowe: „Die Arbeit” (1935), „Gewerkschaftskampf” (1933–35), „Der Danziger Gewerkschaftler” (1924–33), „Danziger Eisenbahner-Zeitung” (od 1924). Swoją prasę mieli komuniści: „Danziger Arbeiter-Zeitung” (1926–31), „Die Freiheit” (1931–33). Kulturze i sztuce Gd. oraz regionów przygranicznych poświęcone było ciekawie redagowane pismo q „Ostdeutsche Monatshefte” (1920–39). Informacje na temat gd. teatru przynosiły „Theaterzeitung des Stadttheaters Danzig” (1923–41) i „Freie Volksbühne Danzig” (1927–31). O Gd. Rozgłośni Radiowej i programach radiowych informował „Danziger Rundfunk” (1926–41). Wydawano pisma sport.: „Sport” (1930–34) i „Mitteilungen des Danziger Reitervereins” (1927–?), adresowane do kobiet: „Danziger Haus frau” (1924), „Aus dem Reich der Frau Illustrierte Wochenschrift für Frau und Haus” (1926–33) i „Frau im Osten” (1922), filatelistyczne: „Briefmarken-Rundschau” (1920–24) i „Neueste Briefmarken-Umschau” (1923–4). O bogactwie i różnorodności rynku p. świadczy ukazujące się w 1925 pismo pszczelarzy „Danziger Bienenzeitung” i działkowców „Danziger Kleingärtner” (1928–34).
Prasa wydawana przez Niemców gd. podkreślała łączność kult. miasta z Rzeszą Niemiecką. Czołowe gd. dzienniki były starannie redagowane i wzorowane na gazetach niem. Utworzony w 1921 Urząd Prasowy (Pressestelle) służył koordynacji polityki prasowej. Od 1930 wydawał on dla dziennikarzy w Niemczech biuletyn „Danziger Pressedienst”. Dziennikarze, gdańscy Niemcy, należeli do Stowarzyszenia Gd. Prasy (Verband der Danziger Presse). Narodowi socjaliści wydawali w Gd. od 1931 tygodnik „Der Vorposten”, a od 1933 dziennik q „Der Danziger Vorposten”. Fiaskiem zakończyła się próba uzyskania przez H. Rauschninga poprzez „Danziger Tageblatt” (1934–35) większych wpływów w II WMG. W 1933–37 nastąpił proces ujednolicenia prasy. Antynazistowskie pisma były często zawieszane, a ich dziennikarze podlegali represjom. Nakład „Danziger Volksstimme”, największego pisma opozycji, wzrósł do 40 tys. egzemplarzy. Prasa Niemców gd. w okresie międzywojennym docierała także do mniejszości niem. w Polsce. Jednorazowo wysyłano tam z Gd. kilkanaście tysięcy egzemplarzy. Z treścią opiniotwórczych pism gd. zapoznawano się, z uwagi na wagę problematyki Gd., w kręgach decyzyjnych i opiniotwórczych wielu państw europejskich.
Obok „Gazety Gdańskiej” ukazywało się w Gd. wiele pol. pism, jak „Dziennik Gdański” (1919–23), „Straż Gdańska” (1927, 1933–39), q „Baltische Presse” (1923–31), „Robotnik Gdański”, potem „Związkowiec”, nast. „Polski Świat Pracy” (1921–39). Czasopismem o ambicjach nauk. był q „Rocznik Gdański” (1927–39), następca q „Pomorza” (1921–25). Polscy dziennikarze byli od 1920 zrzeszeni w Syndykacie Dziennikarzy Pomorskich, od 1930 w Syndykacie Dziennikarzy Polskich w WMG. Ukazywały się także pisma żyd. (q prasa żydowska), a 1915–38 wydawano pisma rosyjskie, m.in. „Wiestnik Russkoj Kolonii Danciga. Russische Zeitung Danzigs” (1929–35) i w jęz. chorwackim.
Podczas II wojny światowej pisma gdańskie zostały całkowicie podporządkowane celom hitl. propagandy, co ilustruje m.in. treść takich pism, jak, „Der Deutsche im Osten” (1938–44), „In den Wogen der Zeit” (1937–41), „Wacht im Osten” (1933–37), „Danziger Sonntagszeitung” (1930–43). Nadal administracyjnie forsowano „Danziger Vorposten”. „Danziger Neueste Nachrichten” pozostał do końca swego istnienia największym dziennikiem Gd. Rynek prasowy był w sumie ubogi i całkowicie ujednolicony. 1 IX 1944 efektem procesu komasacji p. było zaprzestanie wydawania „Danziger Neueste Nachrichten”. „Danziger Vorposten” zakończył swój żywot w ostatnich dniach marca 1945. Oznaczało to kres ponadtrzystuletniej obecności niemieckojęzycznej p. w Gd. Od 1949 na terenie RFN wydawano poświęcone problematyce gd. pismo „Unser Danzig”.
Pierwszy numer gazety Polaków w powojennym Gdańsku, q „Dziennika Bałtyckiego”, ukazał się 19 V 1945. q „Głos Wybrzeża”, organ PZPR, wydawany przez RSW Prasa, ukazywał się już codziennie. Cenzura uległa zaostrzeniu i dziennikarze musieli wykazywać duży stopień dyspozycyjności wobec władz partyjnych. Prasa gdańska obejmowała swoim zasięgiem także Gdynię oraz Elbląg i, niezależnie od jej ideologicznego oblicza, miała wpływ na pogłębianie procesu identyfikacji jej czytelników z Trójmiastem i regionem. Największe gd. dzienniki miały też terenowe mutacje. Redakcje wszystkich gd. gazet mieściły się w q Domu Prasy przy Targu Węglowym.
Pozytywny wpływ na gd. rynek p. wywarła odwilż październikowa 1956. Zelżała cenzura i mimo ograniczenia wolności wypowiedzi, nie było już powrotu do stanu sprzed 1956, choć przy KW PZPR w Gd. działało Kolegium Prasowo-Redakcyjne. Powstawały nowe pisma, m.in. zakładowe. W lutym 1957 zaczęła się ukazywać popularna popołudniówka q „Wieczór Wybrzeża”. W 1958 „Dziennik Bałtycki” miał jednorazowy nakład 100 tys., „Głos Wybrzeża” 76 tys., „Wieczór Wybrzeża” 43 tys. egzemplarzy. Przejawem wzrostu aktywności społ.-polit. środowiska studenckiego było pismo „Kontrasty. Dwutygodnik Studentów Wybrzeża” (1956) i in., jak „Uwaga. Dwutygodnik społeczno-kulturalny” (1957–58), q „Kronika Studencka” (od 1958), „Jazz” (1958–61). Dzięki sprzyjającemu klimatowi 1957–61 wydawano pismo q „Kaszëbë”, do którego nawiązuje obecna „Pomerania”. Pojawiły się pisma propagujące gospodarkę morską i ludzi morza: q „Tygodnik Morski” (1958–74). Już wcześniej, od 1950, ukazywał się q „Głos Stoczniowca” i „Głos Portowca” (1952–56). Wychodziły pisma silnie związane z miastem i regionem gd., jak q „Jantarowe Szlaki” (od 1958), „Ziemia Gdańska”, q „Gdański Rocznik Kulturalny”, a zwł. miesięcznik kult.-społ. q „Litery” (1962–74). W 1975 w ich miejsce i w miejsce „Tygodnika Morskiego” powstał ukazujący się do 1981 tygodnik społ. q „Czas”, jako nieliczne z gd. pism czytany i w głębi kraju. Interesującą inicjatywą wydawniczą był również q „Punkt. Kwartalnik gdańskich środowisk twórczych” (1978–81). Wśród czasopism nauk. znalazł się reaktywowany 1954 i nawiązujący edytorsko do tomów przedwojennych q „Rocznik Gdański”, Rocznik Biblioteki Gd. PAN q „Libri Gedanenses”, q „Gdańskie Zeszyty Humanistyczne”, „Komunikaty Instytutu Bałtyckiego”, „Bibliotekarz Gdański”, q „Gdańskie Studia Muzealne”, „Studia Gdańskie”, „Gdańskie Studia Prawnicze”, „Ziemia Gdańska”. Periodyki naukowe wychodziły i na gd. uczelniach. Część czasopism była ściśle związana z problematyką morską, m.in. „Przegląd Morski” i „Bandera”, wydawana w Gdyni. W Gd. prowadził działalność Klub Publicystów Morskich Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich.
q Sierpień 1980 przyniósł większą swobodę wypowiedzi prasowych i aktywizację ludzi pióra. Obok profesjonalnych pism wydawane były setki biuletynów i gazetek zakładowych, uczelnianych, szkolnych itd., najczęściej o charakterze prosolidarnościowym. Złamany został monopol p. kontrolowanej przez PZPR. W „Dzienniku Bałtyckim” pojawiła się w 1981 rubryka „Samorządność”. Po 13 XII 1981 środowisko dziennikarskie Gd. zostało poddane weryfikacji. Część redaktorów otrzymała wypowiedzenie: z „Czasu” zwolniono 14 osób, z „Głosu Wybrzeża” – 8 osób, z „Dziennika Bałtyckiego” i „Wieczoru Wybrzeża” po 3 osoby. Po ogłoszeniu stanu wojennego Gd. był jednym z największych ośrodków wydających prasę drugiego obiegu. Łącznie od 1976 ukazało się na jego terenie co najmniej 159 pism, w tym uwzględniając i okres legalnej działalności q NSZZ „Solidarność”. Ważniejsze z nich to: „Biuletyn Tymczasowej (Tajnej) Komisji Zakładowej NSZZ «Solidarność» w Stoczni Gdańskiej «Rozwaga i Solidarność»” (1981–89), „Solidarność” (Gd., 1980–90), „Robotnik Wybrzeża” (1978–80), q „Przegląd Polityczny” (od 1983), „Bratniak” (1977–81), „Portowiec” (1980–89). Na tle okresowo „ujednoliconej” p. wyróżniała się zwł. q „Gwiazda Morza”, stanowiąca namiastkę pisma opozycyjnego. Ogólnie 1982–88 rynek p. cechował zastój.
Pojawiające się nowe tytuły, jak w 1982 tygodnik q „Wybrzeże”, wpisywały się w krajobraz prasowy PRL. Po 1989 w p. gd. nastąpiły istotne przekształcenia. W rezultacie ogólnych zmian ustrojowych zmieniły się: status instytucjonalno-organizacyjny p., jej wydawcy, charakter i tematyka. Prasa gd. straciła w Trójmieście monopolistyczną pozycję. Niektóre pisma zwiększyły swoją objętość, częściowo dzięki ogłoszeniom. Poprawiła się szata graficzna i dzięki nowym środkom tech. zmodernizował się proces przygotowania gazety do druku. Zmienił się system finansowania 3 największych gd. dzienników, wydawanych wcześniej przez Gd. Wydawnictwo Prasowe RSW Prasa-Książka-Ruch. „Dziennik Bałtycki” i „Wieczór Wybrzeża” stały się własnością Passau-Neue Presse Verlag, a „Głos Wybrzeża” – Towarzystwa Wydawniczego „Arkona”. Nowe pisma nie zdobyły trwałej pozycji na gd. rynku prasowym. Dotyczyło to q „Tygodnika Gdańskiego” (1989–91) i „Gazety Gdańskiej” (1990–93). Natomiast „Gazeta Morska” (od 1992), dodatek do „Gazety Wyborczej”, wtopiła się na dłużej w pejzaż p. gd. Nadal dużą poczytnością cieszyły się dzienniki „Dziennik Bałtycki” i upadłe z czasem „Głos Wybrzeża” i „Wieczór Wybrzeża”, choć nie miały już tej niemal monopolistycznej pozycji jak przed 1989.
Po transformacji ustrojowej zwiększyła się w Gd. oferta prasowa. Od 1990 ukazuje się „Gdański Magazyn Informacyjny” i „Universitas Gedanensis”, a od 1991 „Gdański Biuletyn Proekologiczny”. Obok wielonakładowych dzienników i pism regionalnych, specjalistycznych i kult. powstały czasopisma dzielnicowe, osiedlowe, uczelniane, gazetki parafialne. Gd. nie pretenduje do miana ogólnopol. ośrodka prasowego, co jest następstwem centralistycznej od lat polityki prasowej w Polsce, stanowi natomiast silny regionalny ośrodek prasowy.
