Herb kościoła św. Mikołaja
Kościół św. Mikołaja, Johann Carl Schultz, około 1872
Kościół św. Mikołaja, początek XX wieku
Nawa południowa kościoła św. Mikołaja
Kościół św. Mikołaja,
Der Stadt Dantzigk..., 1687
, zbudowany przed 1190 z kamienia, pw. patrona kupców. Jednonawowy, z 2 wieżami od zach. i półkolistą absydą od wsch. (34,5 × 17,4 m), wzniesioną (pod ob. q Halą Targową w jej zach. części i ob. ul. Pańską) na terenie wcześniejszego cmentarzyska. Obsługiwany był przez kanoników z q kośc. Bożej Rodzicielki Marii na gd. grodzie. W listopadzie 1226 zniszczony przez Prusów. 22 i 1227 przekazany q dominikanom. Biskup włocławski Michał zezwolił dominikanom nadawać odpusty pomagającym w renowacji kośc. Odbudowany na planie krzyża (bez wieży i absydy, 40 × 24,5 m), z dodanym prezbiterium, konsekrowany w 1235. Znajdowały się w nim ołtarze św. Piotra, św. Mikołaja i NPM. W 2001–05, podczas modernizacji Hali Targowej i badań archeol., odsłonięto warstwy wcześniejsze, tworząc skansen archeol., z reliktami prezbiterium i częścią nawy. Jesienią 1308 zniszczony razem z klasztorem Dominikanów, w czasie brandenb.-krzyż. walk o Gd. Odbudowę rozpoczęto w nowym miejscu, wykorzystując ocalałe fragmenty zabudowy klasztoru Dominikanów: wieżę kośc. w części płd.-wsch. (w części dolnej kwadratowej, w części górnej ośmiokątnej, dobudowanej w XV w.) i pomieszczenia zakrystii (o nieregularnej formie, niższej od pozostałej części kośc., ozdobionej od zewnątrz ostrołukowymi oknami i blendami w górnej, ozdobionej krenelażem, części muru). Obiekt halowy wzniesiono w stylu got., o dł. 63 m, szer. 22,24 m, podzielony ośmiokątnymi filarami na 3 sześcioprzęsłowe nawy, z prezbiterium od wsch. oddzielonym od nawy gł. łukiem tęczowym o dł. 26 m i szer. 9,50 m. Przypory (podtrzymują ściany boczne), umieszczono wewnątrz, tworząc płytkie kaplice boczne. W 1423 spalony razem z klasztorem Dominikanów, 1425 ponownie funkcjonował (na 1430–40 datowane są zachowane w płn. ścianie prezbiterium freski z przedstawieniem męki Jezusa), choć odbudowę sklepienia (gwiaździstego, 16 m wys., wspartego na 10 filarach), zakończono w 1487. Zachowały się półkoliste, zamknięte wnęki w górnej części wieży oraz zdobiący zach. (od ob. ul. Pańskiej) elewację trójdzielny szczyt. Pod kapitularzem (ob. budynek duszpasterski Dominikańska Górka) powstała krypta grzebalna znaczniejszych zakonników, rozbudowana w 1. ćwierci XVII w. i funkcjonująca do pocz. XIX w. Na pocz. XV w., w tzw. kaplicy Herrenkapelle – wsch. część ob. kaplicy św. Jacka) grzebano członków gd. konwentu Krzyżaków. W 1446 nadzorujący pobór cła funtowego Krzyżak Winrich von Manstede ufundował w kośc. wikarię. W kaplicy odprawiano codziennie mszę w intencji Krzyżaków, a 4 razy w roku cały konwent dominikański miał brać udział w mszach w intencji zak. krzyż. Herrenkapelle ok. 1492 przejęło kupieckie bractwo tzw. lubeczan (Ława Bractwa św. Krzysztofa z q Dworu Artusa). W 1480 powstał ołtarz członków Bractwa Słodowników i Browarników. Kupcy i żeglarze z Amsterdamu, zrzeszeni w Ławie Holenderskiej w Dworze Artusa, ufundowali (1492) nieopodal kościelnych organów kaplicę św. Trójcy oraz błogosławionych: Fabiana, Sebastiana, Filipa i Jakuba. W zamian za prawo pochówku zobowiązali się zaopatrzyć kaplicę w sprzęt liturgiczny i obraz, zachowany i obecnie,
Matka Boska z Dzieciątkiem, z symboliczną datą 1466 (zakończenie q wojny trzynastoletniej), herbami Holandii, Zelandii, Amsterdamu i Gd. W zach. części powstała w końcu XV w. kaplica św. Urszuli, którą opiekowały się związane z dominikanami tercjarki (beginki). Ze śrdw. wystroju kośc. zachowała się mała rzeźba Pieta (pocz. XV w.), grupa Ukrzyżowanie, na belce tęczowej z gd. warsztatu rzeźb. mistrza Pawła oraz odsłonięte po II w. świat. malowidła na filarach korpusu nawowego (w kształcie rdzawoczerwonych figur nawiązujących do kształtu kamiennych ciosów). Zainteresowanie bractw kaplicami i ołtarzami skończyło się w okresie reformacji. W 1577, po wygnaniu z Gd. dominikanów, w kośc. odprawiano kalwińskie nabożeństwa dla szkockich najemników z miejskich wojsk gd. Po zwycięstwie reformacji był jednym z 3 kośc. (obok karmelickiego q kośc. św. Józefa i należącego do q brygidek q kośc. św. Brygidy, oba na Starym Mieście), pozostawionych do dyspozycji katolickiej mniejszości. Prezbiterium otrzymało stalle z czarnego dębu (w 1730 uzupełnione zapleckami). W 1683 Jan III Sobieski wystawił przywilej dla kaplicy św. Ducha. Od strony płn. dobudowano kaplicę św. Jacka (zamkniętą od wsch. półokrągłą ścianą, od 1864 kaplica św. Krzyża), zastąpiono w gł. ołtarzu got. tryptyk
Ukoronowanie NMP ołtarzem barok., trzykondygnacyjnym, z obrazem św. Mikołaja z 1643, autorstwa ucznia (lub naśladowcy) q Hermana Hana. W 1755, na zach. ścianie zainstalowano istniejące do dziś organy, które zastąpiły XV-wieczne. W XVIII w. wnętrze otrzymało barok. i rokokowe ołtarze przy filarach i w prezbiterium, ambonę, chrzcielnicę, konfesjonały i ławy.
Kościół św. Mikołaja do 1718 obejmował duszpasterstwem dawne parafie kościołów NMP, św. Jana, św. Trójcy, św. Piotra i Pawła (Przedmieście) oraz św. Barbary (Długie Ogrody). Po przejęciu w 1718 funkcji gł. świątyni paraf. dla katolików przez q kaplicę Królewską, obsługiwał teren między ob. Podwalem Staromiejskim (murami oddzielającymi Stare Miasto od Głównego Miasta) do ul. Szerokiej, q Zamczysko (teren byłego zamku krzyż.), Targ Rybny, Spichlerze, q Ołowiankę oraz tereny Długich Ogrodów i Dolnego Miasta. W 1784–1809 została ochrzczona w kościele prawie połowa ludności katolickiej Gd., służył jako miejsce pochówków i upamiętnienia szlachty pomor. wyznania katolickiego. Pozostały po tym epitafia Jana Konopackiego (1594–1605), Johanna Joachima Posseliusa (przed 1625), Johanna Ernesta Schefflera (1663), Piotra Wyhowskiego (epitafium inskrypcyjne z 1705–13), Józefa Hercyka (epitafium inskrypcyjne z 1733). W okresie kasaty klasztoru Dominikanów planowano zamienić go (1833) w kośc. garnizonowy. Po rezygnacji z budowy koszar w miejscu klasztoru, od 1840 był siedzibą parafii katolickiej także dla części Przedmieścia (z wyłączeniem Podwala Przedmiejskiego, ul. Rzeźnickiej, Kładki i św. Trójcy), q Siedlec, Cygańskiej Góry, q Emaus i q Migowa, a od 1845 także obszarów położonych za Bramą Żuławską: q Błoni i q Gęsiej Karczmy. 10 X 1813, podczas ostrzału miasta przez wojska ros., zniszczeniu uległa (razem z klasztorem) kaplica św. Doroty, a uszkodzeniu prezbiterium. Podczas remontu 1896 usunięto m.in. 15 z 25 istniejących wcześniej ołtarzy. 25 IV 1928 podniesiony do godności bazyliki mniejszej. W okresie II WMG odprawiano tu także msze w jęz. pol. W 1945 jako jedyny na Głównym Mieście nie uległ zniszczeniu (zerwany przez bombę wybuchającą przy kaplicy św. Krzyża został dach). W maju 1945 kośc. ponownie objęli dominikanie, gł. ze Lw., przywożąc śrdw. ikonę patronki tego miasta, Matki Bożej Zwycięskiej. Początkowo parafia dominikańska obejmowała obszar Głównego Miasta, sięgała q Orunii q Nowego Portu. W 1950 naprawiono dach i sklepienia, 1957–58 odnowiono wnętrze, 1970–74 dokonano renowacji elewacji, 1975–75 odnowiono kaplicę św. Krzyża, 1986 wyremontowano zakrystię. W 1975–77 podwyższono o mieszkalne piętro w konstrukcji szkieletowej przybudówkę od płn., dom spotkań środowisk twórczych, tzw. Górkę, jedno z miejsc zebrań opozycji gd. w czasie stanu wojennego. Obecnie przy kośc. pracuje 10 dominikanów.
BŚ BM DK SK Tabela: Proboszczowie kościoła św. Mikołaja
