KAPLICA KRÓLEWSKA I PLEBANIA KOŚCIOŁA NMP

< Poprzednie

Następne >

Kaplica Królewska, widok od strony północnej

Odgruzowanie okolic Kaplicy Królewskiej, 1946–1950

Kaplica Królewska, Der Stadt Dantzigk…, 1687

Plik:Kaplica Królewska, widok od strony północno-wschodniej, około 1900 .JPG

Kaplica Królewska, widok od strony północno-wschodniej, około 1900

KAPLICA KRÓLEWSKA i PLEBANIA KOŚCIOŁA NAJŚWIĘTSZEJ MARII PANNY. Historia budowy. W przywileju lokacyjnym Głównego Miasta, wystawionym 1342 przez w. mistrza krzyż. Ludolfa Königa, wyznaczono nie tylko miejsce na q kośc. NMP, ale także na plebanię parafii głównomiejskiej. Usytuowano ją na płn. od kośc., między ob. ul. Plebania, św. Ducha i Mariacką.Od poł. XIV do pocz. XVI w. powstawał zespół budynków skupiony wokół nieregularnego czworobocznego dziedzińca. Początkowo były to domy o konstrukcji szkieletowej (jak wszystkie pierwsze budynki mieszkalne na Głównym Mieście), następnie zaczęto wznosić murowane obiekty – najpierw dom przy ob. ul. Plebania 7 (posesja zw. Pfarrhof, Am Pfarrhof). Powstała dwukondygnacyjna kamienica o trójdzielnym schodkowym szczycie, zwieńczonym blankowaniem, z bogatymi profilami i maswerkową dekoracją. W 1517–18 powstały 2 domy: ul. Plebania 8 i ul. Podkramarska 5 (Klei- ne Krämergasse), ozdobione wnękami zwieńczonymi podwójnymi łukami. W 1715 powstał portal kamienicy przy ul. Plebania 8, w którym wykorzystano stary herb rodziny q Ferberów z datą 1518 (q Maurycy Ferber był proboszczem parafii 1516–23 i inicjatorem przebudowy kośc. NMP z 1517–18).W XVI w., mimo przejęcia kośc. NMP przez protestantów, plebania pozostała w rękach proboszczów parafii katolickiej. W 1589 wyremontowano budynek plebanii i urządzono w niej kaplicę pw. św. Andrzeja Apostoła. Prowizoryczna kaplica nie odpowiadała potrzebom liczącej wprawdzie niewielu wiernych, ale prestiżowej parafii najważniejszej części Gd. W 1678 rozpoczęła się budowa nowego kościoła – zainicjował ją goszczący wówczas w Gd. król pol. Jan III Sobieski, od którego powstała zwyczajowa nazwa Kaplica Królewska, większość środków przeznaczonych na budowę (80 tys. złp) pochodziła jednakże z zapisu testamentowego zmarłego w Gd. w sierpniu 1677 prymasa Polski, abp. gnieźnieńskiego Andrzeja Olszowskiego. Oficjalnie była ona kościołem pw. Ducha Świętego oraz św. Andrzeja Apostoła i św. Jana Chrzciciela. Rozpoczęła działalność 13 i 1683, konsekrował ją 14 X 1685 bp włocławski Bonawentura Madaliński. Od 1840 miała tytuł katolickiego kośc. paraf. Głównego Miasta, zastąpił ją w tej funkcji w marcu 1991 kośc. NMP. Miejscem wyznaczonym na budowę katolickiego kościoła była płn. część działki zajmowanej przez plebanię. Pracami przy wznoszeniu kośc. kierował q Barthel Ranisch. Autorem koncepcji przestrzennej był prawdopodobnie Tylman van Gameren, najwybitniejszy architekt działający wówczas na terenie Rzeczypospolitej (zachowały się rysunki wykonane jego ręką, przedstawiające budynek podobny do gd. kaplicy). Bogatą rzeźbiarską dekorację fasady wykonał prawdopodobnie gdańszczanin q Andreas Schlüter.
W XVIII–XX w. zespół był kilkakrotnie remontowany i przebudowywany, m.in. 1828 powstała empora i malowidła w kaplicy, ostatnie prace przed II w. świat. przeprowadzono 1934–37. W 1945 spłonęło wnętrze z wyposażeniem (w tym drewniana empora), runęły fragmenty murów i filarów, inne wychyliły się od pionu, uszkodzone były sklepienia, dach i latarnia nad kopułą. Prace przy odbudowie kaplicy rozpoczęto 1946, przywrócono ją do użytku w czerwcu 1948. Czasowo wykorzystywano w kaplicy elementy z innych budowli. Jako poręcz schodów do 1996 służyła barok. balustrada z q kośc. św. Jana. Kamieniarka na zewnątrz oraz posadzki i inne elementy wnętrza były wielokrotnie konserwowane i uzupełniane. Ważnym etapem była rekonstrukcja latarni kopuły (proj. Aleksandra Piwka) 1999, a także wzmocnienie posadowienia i sklepień 2000. W 2002–03 przeprowadzono konserwację i pomalowano elewację kaplicy, stosując intensywne barwy. Kaplica Królewska jest budowlą nietypową dla centrum Gd., ze względu na dość rzadką tu barokową stylistykę i tynkowane zewnętrzne powierzchnie murów (kontrastujących z masywem kośc. NMP). Frontowa fasada zdaje się kryć za sobą kościół o 3 przęsłach z kopułą z wysokim bębnem oraz z 2 flankującymi ją bocznymi kopułkami. Po obu stronach znajdują się trójosiowe boczne kamieniczki. Kompozycja elewacji wprowadza w ten sposób patrzącego w błąd, ponieważ ma on przed sobą na całej szerokości jeden obiekt sakralny. Wejściem gł. nie jest centralnie umieszczony portal, lecz boczne drzwi po jego zach. stronie. Szeroki portal prowadzi na dziedziniec plebanii, z drewnianymi galeryjkami i wielobocznym wykuszem. Właściwa kaplica znajduje się na piętrze. Jest niemal centr. pomieszczeniem z kopułą wspartą na 4 arkadach i filarach. Dookoła znajdują się krzyżowo sklepione, prostokątne przęsła oraz czworoboczne aneksy po wsch. i zach. stronie. Na kopule widoczne są fragmenty malowideł z XIX w. JASZ

Kościół parafialny. Po reformacji, za proboszcza i oficjała q Nicolasa Miloniusa, już 1589 (po remoncie plebanii) umieszczono tu stację misyjną q jezuitów, wykorzystujących okresowo do działalności duszpasterskiej i kaznodziejskiej ww. kaplicę św. Andrzeja. Po wybudowaniu Kaplicy Królewskiej powstał 1683–1719 spór o korzystanie przez Towarzystwo Jezusowe także i z tego obiektu. Ponieważ w latach tych sporadycznie tylko dopuszczano jezuitów do duszpasterstwa (1683, 1684, 1698, 1705, 1714–15), proboszczowie bazowali na pracy świeckich wikarych. Jezuitów wykorzystano jednakże do pracy w erygowanej 1714 na terenie plebanii pierwszej od reformacji katolickiej szkole paraf. Po ustanowieniu oficjalnej misji jezuickiej 1719 wikarymi stali się misjonarze jezuiccy i pełnili tę funkcję także po kasacie swego zakonu (do 1786). Kaplicę Królewską traktowano jako zastępczą świątynię paraf. dla całego Gd., specjalizującą się przede wszystkim w duszpasterstwie w jęz. niem., chociaż 1720–1855 proboszczami byli i Polacy. Pełniąc jednakże wiele innych funkcji w Kościele, nie zawsze przebywali na miejscu (stało się to normą 1775–1818, gdy żaden z nominowanych proboszczów nawet do Gd. nie zawitał). W 1718, po podziale rozległej katolickiej parafii gd. na okręgi filialne (z zachowaniem nadrzędności K.K.), tej ostatniej przypisano terytorium dawnej parafii mariackiej na Głównym Mieście z ul. Długą, Chlebnicką, Ogarną, Mariacką, św. Ducha, Szeroką, ponadto tzw. Przedwale i q Zaroślak wewnętrzny, na wsch. od q Kanału Raduni oraz obszar niegdyś przypisywany parafii q kośc. św. Piotra i Pawła (na q Starym Przedmieściu). Podobny okręg został przy niej po formalnym wyodrębnieniu z niej parafii przy q kośc. św. Józefa i q św. Brygidy (1840). W 1765 –75 plebania i K.K. stały się na krótko rezydencją i ośrodkiem działalności biskupa pomocniczego, tytułowanego sufraganem pomor. (był nim Cyprian Kazimierz Wolicki, zm. w Gd. i pochowany w K.K.). Między 1787 a 1818 ważną rolę w Gd. odegrał Michael Langmesser, najpierw pierwszy kaznodzieja K.K., następnie instygator konsystorza gd. i regens kancelarii konsystorskiej, od 1791 tytułujący się zastępcą plebana. Od 1799 faktycznym gospodarzem świątyni był Stanisław Kostka Rosołkiewicz, pocz. wikary, od 4 V 1818 jej proboszcz. Ważnym zadaniem proboszczów K.K. 1814–1945 było prowadzenie pryw. szkoły katolickiej (q Knabenschule zur Königlichen Kapelle), pocz. dla chłopców, od poł. XIX w. także i dla dziewcząt. Likwidacja katolickich klasztorów w Gd. spowodowała wydanie 31 III 1840 dekretu przez biskupa chełmińskiego Anastasiusa Sedlaka, erygującego nowe parafie na terenie Gd. i tworzącego nowe ich granice. Zasięg działania K.K. nie zmienił się, pozostając ograniczony do terenu Głównego Miasta. Pozostał taki i po 1945, kiedy nastąpiła unia personalna pomiędzy K.K. a przywróconym Kościołowi katolickiemu q kośc. NMP. Obie świątynie łączyła osoba proboszcza, mającego pocz. swą tytularną siedzibę w K.K., a od 1962 jego kościołem paraf. stał się kośc. NMP. SK

Tabela: Proboszczowie katoliccy kaplicy (do 1683 i od 1962 także kościoła NMP)