Wielki wiec mieszkańców przeciwko planom włączenia Gdańska do Polski, Targ Sienny, 23 marca 1919
Dekoracja Długiego Targu przed wizytą Adolfa Hitlera, 1939
WOLNE MIASTO GDAŃSK, 1920–1939 (II WMG), powstało na mocy kończącego i w. świat. traktatu wersalskiego, zawartego 28 VI 1919. Było to rozwiązanie kompromisowe między niem. charakterem miasta a zapewnieniem Polsce korzystania z portu gd. oraz rozbieżnymi poglądami Wielkiej Brytanii i Francji. Nawiązywano w ten sposób do koncepcji napoleońskiego WMG (1807–14). Kwestię jego utworzenia regulowały art. 100–108 traktatu wersalskiego. Z miasta Gd., Sopotu i 3 powiatów wiejskich utworzono samodzielną jednostkę terytorialną, wyłączoną z granic Niemiec, które zrzekły się praw do obszaru przyszłego II WMG (art. 100). Polska uznawała odrębność Gd., specjalna komisja miała wytyczyć jego granice (art. 101). II WMG miało znaleźć się pod opieką ln, gwaranta jego konstytucji. Wysoki komisarz LN otrzymał kompetencje pośredniczenia i wydawania decyzji w sporach pol.-gd. (art. 102–103). Nie zostały sprecyzowane uprawnienia Polski w przyszłym II WMG (art. 104); ten ogólnie sformułowany artykuł był różnie interpretowany. Artykuły 105–108 dotyczyły kwestii obywatelstwa mieszkańców, byłej niem. własności państwowej, rozwiązania problemu spłat zobowiązań po Rzeszy i państwie pruskim. Od 10 i do 15 XI 1920, w okresie przejściowym, II WMG znajdowało się pod zarządem głównych mocarstw sprzymierzonych. Pod przewodnictwem ich pełnomocnika, Reginalda Thomasa Towera, prowadzono negocjacje między władzami pol. i gd. Ich rezultatem była zawarta 9 XI 1920 konwencja paryska. Weszła ona w życie 15 XI 1920, składała się z 5 rozdziałów i 40 artykułów. Dotyczyła stosunków polit. pol-gd., kwestii prowadzenia przez Polskę spraw zagranicznych w II WMG (art. 1–12), problematyki celnej (art. 13–18), możliwości korzystania przez Polskę z portu gd. (art. 19–28), uprawnień Polski do zorganizowania w Gd. służb łączności z krajem i innymi państwami (art. 29–32), mniejszości językowych, religijnych i rasowych (art. 33–40). Ludność pol. otrzymała takie same uprawnienia jak mniejszość niem. w Polsce. W stosunku do postanowień traktatu wersalskiego uszczuplała jednak pol. stan posiadania: powoływała q Radę Portu i Dróg Wodnych, ograniczała kompetencje Polski w zakresie prowadzenia spraw zagranicznych II WMG, utrzymując jego inkorporację do pol. obszaru celnego, stwarzała równocześnie odrębną jednostkę administracyjną, bowiem pol. zarząd ceł sprawował jedynie ogólną kontrolę nad funkcjonariuszami celnymi II WMG. Polska nie miała w II WMG uprawnień wojskowych, ale mogła importować i eksportować materiały wojskowe. Od 1928 ich miejscem przeładunkowym był półwysep q Westerplatte. Układem uzupełniającym konwencję paryską była zawarta 24 X 1921 umowa warszawska. II WMG zostało więc uzależnione od LN i Polski i nie było samodzielnym organizmem państwowym. Polska prowadziła sprawy zagraniczne II WM, mogła korzystać z portu gd., a obszar WMG wchodził od 10 – 11 i 1922 w skład pol. obszaru celnego. Osoby narodowości pol. miały być traktowane na równi z ludnością niem. W przeciwieństwie do Niemiec w II WMG Polska miała wiele uprawnień, m.in. komunikacyjnych, i prawo obrony wojskowej WMG. Nie były one do końca określone i stanowiły przyczynę sporów. W 1925 rozgłosu nabrał spór o skrzynki pocztowe, zob. q Poczta Polska. W 1933 strona pol. przeniosła z Gd. do Torunia q Dyrekcję Polskich Kolei Państwowych. Interesy RP były w II WMG reprezentowane przez q Komisariat Generalny RP. W rzeczywistości dużymi wpływami dysponował Deutsches Generalkonsulat (Niemiecki Konsulat Generalny). 14 VI 1922 została ogłoszona q Konstytucja II WMG. Uwzględniała ona żądania Rady LN i była rozwiązaniem kompromisowym między programami gd. partii. W pierwszej części (artykuły 1–70) dotyczyła kwestii ustrojowych. W drugiej (następne 45 artykułów) zajmowała się prawami i obowiązkami obywateli II WMG. Zawierała elementy demokracji pośredniej i bezpośredniej; przyznawała obywatelom bierne i czynne prawo wyborcze oraz prawo inicjatywy ustawodawczej. II WMG miało pod względem polityczno-ustrojowym charakter republiki demokratycznej. Konstytucja przyjmowała niem. za język urzędowy; mniejszości pol. gwarantowała prawo rozwoju narodowego i możliwość posługiwania się językiem ojczystym w placówkach oświatowych, w administracji i podczas wykonywania praktyk religijnych. Dokonanie zmian w konstytucji wymagało większości 2⁄3 posłów do q Volkstagu. 4 VII 1930 w konstytucji dokonano wielu zmian. Liczbę posłów zmniejszono ze 120 do 72 i zniesiono podział senato- rów na głównych i pobocznych. Po maju 1933 opanowany przez nazistów q Senat stosował politykę faktów dokonanych i łamał konstytucję sprzecznymi z nią dekretami. Gwarantem konstytucji była LN, której przedstawicielem był q wysoki komisarz LN. Posiadał on uprawnie- nia wydawania w pierwszej instancji decyzji w spornych sprawach pol.-gd. Kiedy zostawała ona podważona, sporna sprawa trafiała do Ra- dy LN, będącej drugą instancją. Wysoki komi- sarz LN nie tylko orzekał, ale spełniał często funkcję mediatora, i to przy udziale przedstawicieli Genewy doszło do zawarcia wielu porozumień pol.- gd. II WMG miało własny q hymn, q flagę i q herb. Obszar II WMG wynosił 1952 km², w tym 59,1 pow. wodna: miasto Gd. po przyłączeniu w 1926 q Oliwy miało pow. 79,5 km², Sopot 9 km², powiaty wiejskie: Danziger Höhe (Gdańskie Wyżyny) 593,8 km², Danziger Niederung (Gdańskie Niziny) 467,7 i Großes Werder (Wielkie Żuławy) 742,9 km². W skład powiatów wchodziło 251 gmin, 63 obszary dworskie i miasteczka: Nowy Dwór Gd. (Tiegenhof) i Nowy Staw (Neuteich). Długość granic II WMG wynosiła 292,3 km: 78 km granica morska i na Zalewie Wiślanym, z Polską 150 km, z Niemcami 64,3 km. Ponad 90% mieszkańców II WMG było narodowości niem. (liczba mieszkańców q ludność). Obok gd. Polonii na jego terenie zamieszkiwa- li q Żydzi, mniejszości: rosyjska, szwajcarska, ukraińska i inne. Dominowali ewangelicy – 58,5% i katolicy – 36,3%. Ludność wyznania mojżeszowego stanowiła 2,4%, a przedstawiciele innych wyznań 2,8% (1927). W 1925 administrator apostolski q Edward O’ Rourke został mianowany biskupem gd. W II WMG parlament był jednym z dwu organów naczelnych. Pierwsze wybory do parlamentu, noszącego nazwę Verfassungsgebende Versammlung (Zgromadzenie Konstytucyjne) miały miejsce 16 V 1920. 6 XII 1920 przekształciło się ono w q Volkstag (Zgromadzenie Ludowe). Obywatele II WMG brali udział 6 razy w powszechnych, równych, tajnych, bezpośrednich i proporcjonalnych wyborach do parlamentu (1920, 1923, 1927, 1930, 1933 i 1935). Czynne prawo wyborcze miały osoby, które ukończyły 20. rok życia, a bierne 25 lat. Frekwencja wyborcza była wysoka i miała tendencję rosnącą: od 69,5% w 1920 do 99,9% w 1935. q Senat WMG był najwyższym organem władzy wykonawczej i drugim obok Volkstagu organem naczelnym. Na czele powoływanego przez Volkstag Senatu stał prezydent. Obok wiceprezydenta w jego skład wchodziło jeszcze 20 członków, pochodzących z wyboru. Siedmiu z nich, senatorów głównych (im Hauptamt) i prezydenta, wybierano na czas określony; pocz. na 12 lat, a później, w wyniku nacisków ln, na 4 lata. Wiceprezydent i 13 senatorów pobocznych (im Nebenamt) wybierano na czas nieokreślony. Senatorowie główni byli fachowcami, a senatorowie poboczni pochodzili z klucza partyjnego. Na szczycie wymiaru sprawiedliwości w II WMG stał wieloinstancyjny Sąd Najwyższy (Obergericht). Kierownicze funkcje w sądownictwie II WMG sprawowali prawnicy delegowani z Niemiec. W sprawach cywilnych i karnych pierwszej instancji orzekały sądy grodzkie (Landgericht, Amtsgericht). Powojenna hiperinflacja dotarła i do II WMG. Zmusiła ona do ustanowienia tam odrębnego pieniądza i wprowadzenia 20 X 1923 q guldena, 1/25 brytyjskiego funta szterlinga. Władze gd. ze względów politycznych były negatywnie nastawione do unifikacji gd. waluty z pol. złotym. Liczne gd. banki były powiązane z Niemcami, które w ten sposób mogły oddziaływać na gd. finanse. Większość gd. Niemców negowała kształt granicy pol.-niem. i postulowała konieczność likwidacji II WMG. Napięcia w stosunkach pol.-niem. miały wyraźny wpływ na rozwój sytuacji politycznej w II WMG. Sytuacja po i w. świat. nie sprzyjała stabilizacji i wypracowaniu przez gd. i pol. władze rozwiązań satysfakcjonujących obie strony. Wysiłki przedstawicieli Polski pozyskania gd. Niemców nie przyniosły początkowo oczekiwanych efektów. Zwolennicy normalizacji sytuacji i korzystnej dla obu stron współpracy nie mogli znaleźć posłuchu. W większości koalicji senackich brak było zwolenników normalizacji stosunków z Polską, która po niedobrych doświadczeniach z pocz. lat 20. XX w. zdecydowała się na budowę portu w Gdyni. Decyzja ta była uwarunkowana problemami strony pol. z korzystaniem z portu w Gd. Tracił on monopol, a dynamiczny rozwój Gdyni budził w II WMG różne obawy. Domaganie się przez gd. Senat pełnego wykorzystania portu w Gd. zostało przez Polskę odrzucone. Zapoczątkowany w 1930 spór o Gdynię doprowadził do pogorszenia się stosunków pol.-gd. W II WMG dominowały niem. wpływy kulturowe. Szkolnictwo było, z wyjątkami, w rękach niem. Do reprezentującej wysoki poziom q Technische Hochschule Danzig (THD, Wyższej Szkoły Technicznej) uczęszczała i pol. młodzież, ale wykładowcami byli naukowcy z niem. obszaru językowego, np. noblista q Adolf Butenandt. Repertuar gd. kin i teatrów nie odbiegał od repertuaru w miastach Rzeszy. Ponadlokalne znaczenie miała Waldoper (Opera Leśna) w Sopocie z festiwalami wagnerowskimi. Bogactwem odznaczał się rynek prasowy, a q „Danziger Neueste Nachrichten” znajdowała licznych czytelników wśród mniejszości niem. w Polsce. Na popularności zyskiwał sport i turystyka. Popularnym kurortem był Sopot ze swoim kasynem, molem i plażą, a lokale mającego portowy charakter Gd. cieszyły się popularnością wśród marynarzy. Impulsem dla rozwoju w II WMG NSDAP było przybycie tu q Alberta Forstera. 28 V 1933 w wyborach do Volkstagu hitlerowcy uzyskali 52,9% mandatów. Nazistowski prezydent q Hermann Rauschning miał duży wkład w normalizację stosunków pol.-gd. i podpisanie 5 VIII i 18 IX 1933 umów w sprawie wykorzystania portu gd. Dymisja Rauschninga oznaczała też przyspieszenie ujednolicania w II WMG życia politycznego. 7 IV 1935 NSDAP, stosując terror i dopuszczając się oszustw, uzyskała 59,3% głosów. Dewaluacja guldena 2 V 1935 zmniejszyła w II WMG okresowo poparcie dla NSDAP. Antyhitlerowska opozycja domagała się powtórzenia wyborów. Jednak Wielka Brytania, Francja i Polska zajęły w tym wypadku pasywną postawę. W 1936–37 gauleiter A. Forster doprowadził do likwidacji opozycyjnych partii. Część jej dzia- łaczy udała się na polityczną emigrację (m.in. q Erich Brost). Po 1933 naziści zaczęli upodabniać II WMG do III Rzeszy, terroryzując swoich po- litycznych przeciwników i ludność żydowską przy pomocy bojówek SS, SA oraz aktywu partyjnego. Podpisanie 26 i 1934 deklaracji o nieagresji sprawiło, że stosunki pol.-gd. przez kilka lat pozostawały poprawne. Wzrost znaczenia III Rzeszy zmniejszał jednak stopniowo pole manewru pol. polityków, co zaczęło się coraz wyraźniej uwidaczniać w Gd. 24 X 1938 minis- ter spraw zagranicznych III Rzeszy Joachim Ribbentrop zaczął domagać się m.in. zgody Polski na przyłączenie II WMG do Rzeszy. Żą- dania te zostały ponowione 21 III 1939, pro- paganda niem. utrzymywała, że prawa Polski do Gd. są iluzoryczne i ich obrona nie jest warta ryzyka wybuchu wojny. Twierdzenie takie służyło także umacnianiu wśród obywateli państw trzecich nastrojów defetystycznych. Zostały one wyrażone w tytule artykułu Marcela Déata w „L’Œuvre” z 4 V 1939 q „Umierać za Gdańsk?”. Dotycząca II WMG propaganda miała na celu eskalację wśród ludności niem. antypolskich nastrojów i obciążenie Polski odpowiedzialnością za coraz bardziej realny wybuch wojny. W II WMG naziści rozbudowywali siły policyjne. W ostatnich miesiącach pokoju nasiliły się antypolskie incydenty. 23 VIII 1939 gd. Senat wydał dekret o mianowaniu A. Forstera „głową państwa” (Staatsoberhaupt), co stanowiło jawne pogwałcenie konstytucji II WMG. Z chwilą wybuchu II w. świat. II WMG przestało istnieć.
MA
