KOŚCIÓŁ ŚW. MIKOŁAJA

< Poprzednie

Następne >

Herb kościoła św. Mikołaja

Dominikanin

Kościół św. Mikołaja, Johann Carl Schultz, około 1872

Kościół św. Mikołaja, początek XX wieku

Nawa południowa kościoła św. Mikołaja

Kościół św. Mikołaja, Der Stadt Dantzigk..., 1687

KOŚCIÓŁ ŚW. MIKOŁAJA, zbudowany przed 1190 z kamienia, pw. patrona kupców. Jednonawowy, z 2 wieżami od zach. i półkolistą absydą od wsch. (34,5 × 17,4 m), wzniesioną (pod ob. q Halą Targową w jej zach. części i ob. ul. Pańską) na terenie wcześniejszego cmentarzyska. Obsługiwany był przez kanoników z q kośc. Bożej Rodzicielki Marii na gd. grodzie. W listopadzie 1226 zniszczony przez Prusów. 22 i 1227 przekazany q dominikanom. Biskup włocławski Michał zezwolił dominikanom nadawać odpusty pomagającym w renowacji kośc. Odbudowany na planie krzyża (bez wieży i absydy, 40 × 24,5 m), z dodanym prezbiterium, konsekrowany w 1235. Znajdowały się w nim ołtarze św. Piotra, św. Mikołaja i NPM. W 2001–05, podczas modernizacji Hali Targowej i badań archeol., odsłonięto warstwy wcześniejsze, tworząc skansen archeol., z reliktami prezbiterium i częścią nawy. Jesienią 1308 zniszczony razem z klasztorem Dominikanów, w czasie brandenb.-krzyż. walk o Gd. Odbudowę rozpoczęto w nowym miejscu, wykorzystując ocalałe fragmenty zabudowy klasztoru Dominikanów: wieżę kośc. w części płd.-wsch. (w części dolnej kwadratowej, w części górnej ośmiokątnej, dobudowanej w XV w.) i pomieszczenia zakrystii (o nieregularnej formie, niższej od pozostałej części kośc., ozdobionej od zewnątrz ostrołukowymi oknami i blendami w górnej, ozdobionej krenelażem, części muru). Obiekt halowy wzniesiono w stylu got., o dł. 63 m, szer. 22,24 m, podzielony ośmiokątnymi filarami na 3 sześcioprzęsłowe nawy, z prezbiterium od wsch. oddzielonym od nawy gł. łukiem tęczowym o dł. 26 m i szer. 9,50 m. Przypory (podtrzymują ściany boczne), umieszczono wewnątrz, tworząc płytkie kaplice boczne. W 1423 spalony razem z klasztorem Dominikanów, 1425 ponownie funkcjonował (na 1430–40 datowane są zachowane w płn. ścianie prezbiterium freski z przedstawieniem męki Jezusa), choć odbudowę sklepienia (gwiaździstego, 16 m wys., wspartego na 10 filarach), zakończono w 1487. Zachowały się półkoliste, zamknięte wnęki w górnej części wieży oraz zdobiący zach. (od ob. ul. Pańskiej) elewację trójdzielny szczyt. Pod kapitularzem (ob. budynek duszpasterski Dominikańska Górka) powstała krypta grzebalna znaczniejszych zakonników, rozbudowana w 1. ćwierci XVII w. i funkcjonująca do pocz. XIX w. Na pocz. XV w., w tzw. kaplicy Herrenkapelle – wsch. część ob. kaplicy św. Jacka) grzebano członków gd. konwentu Krzyżaków. W 1446 nadzorujący pobór cła funtowego Krzyżak Winrich von Manstede ufundował w kośc. wikarię. W kaplicy odprawiano codziennie mszę w intencji Krzyżaków, a 4 razy w roku cały konwent dominikański miał brać udział w mszach w intencji zak. krzyż. Herrenkapelle ok. 1492 przejęło kupieckie bractwo tzw. lubeczan (Ława Bractwa św. Krzysztofa z q Dworu Artusa). W 1480 powstał ołtarz członków Bractwa Słodowników i Browarników. Kupcy i żeglarze z Amsterdamu, zrzeszeni w Ławie Holenderskiej w Dworze Artusa, ufundowali (1492) nieopodal kościelnych organów kaplicę św. Trójcy oraz błogosławionych: Fabiana, Sebastiana, Filipa i Jakuba. W zamian za prawo pochówku zobowiązali się zaopatrzyć kaplicę w sprzęt liturgiczny i obraz, zachowany i obecnie, Matka Boska z Dzieciątkiem, z symboliczną datą 1466 (zakończenie q wojny trzynastoletniej), herbami Holandii, Zelandii, Amsterdamu i Gd. W zach. części powstała w końcu XV w. kaplica św. Urszuli, którą opiekowały się związane z dominikanami tercjarki (beginki). Ze śrdw. wystroju kośc. zachowała się mała rzeźba Pieta (pocz. XV w.), grupa Ukrzyżowanie, na belce tęczowej z gd. warsztatu rzeźb. mistrza Pawła oraz odsłonięte po II w. świat. malowidła na filarach korpusu nawowego (w kształcie rdzawoczerwonych figur nawiązujących do kształtu kamiennych ciosów). Zainteresowanie bractw kaplicami i ołtarzami skończyło się w okresie reformacji. W 1577, po wygnaniu z Gd. dominikanów, w kośc. odprawiano kalwińskie nabożeństwa dla szkockich najemników z miejskich wojsk gd. Po zwycięstwie reformacji był jednym z 3 kośc. (obok karmelickiego q kośc. św. Józefa i należącego do q brygidek q kośc. św. Brygidy, oba na Starym Mieście), pozostawionych do dyspozycji katolickiej mniejszości. Prezbiterium otrzymało stalle z czarnego dębu (w 1730 uzupełnione zapleckami). W 1683 Jan III Sobieski wystawił przywilej dla kaplicy św. Ducha. Od strony płn. dobudowano kaplicę św. Jacka (zamkniętą od wsch. półokrągłą ścianą, od 1864 kaplica św. Krzyża), zastąpiono w gł. ołtarzu got. tryptyk Ukoronowanie NMP ołtarzem barok., trzykondygnacyjnym, z obrazem św. Mikołaja z 1643, autorstwa ucznia (lub naśladowcy) q Hermana Hana. W 1755, na zach. ścianie zainstalowano istniejące do dziś organy, które zastąpiły XV-wieczne. W XVIII w. wnętrze otrzymało barok. i rokokowe ołtarze przy filarach i w prezbiterium, ambonę, chrzcielnicę, konfesjonały i ławy.

Kościół św. Mikołaja do 1718 obejmował duszpasterstwem dawne parafie kościołów NMP, św. Jana, św. Trójcy, św. Piotra i Pawła (Przedmieście) oraz św. Barbary (Długie Ogrody). Po przejęciu w 1718 funkcji gł. świątyni paraf. dla katolików przez q kaplicę Królewską, obsługiwał teren między ob. Podwalem Staromiejskim (murami oddzielającymi Stare Miasto od Głównego Miasta) do ul. Szerokiej, q Zamczysko (teren byłego zamku krzyż.), Targ Rybny, Spichlerze, q Ołowiankę oraz tereny Długich Ogrodów i Dolnego Miasta. W 1784–1809 została ochrzczona w kościele prawie połowa ludności katolickiej Gd., służył jako miejsce pochówków i upamiętnienia szlachty pomor. wyznania katolickiego. Pozostały po tym epitafia Jana Konopackiego (1594–1605), Johanna Joachima Posseliusa (przed 1625), Johanna Ernesta Schefflera (1663), Piotra Wyhowskiego (epitafium inskrypcyjne z 1705–13), Józefa Hercyka (epitafium inskrypcyjne z 1733). W okresie kasaty klasztoru Dominikanów planowano zamienić go (1833) w kośc. garnizonowy. Po rezygnacji z budowy koszar w miejscu klasztoru, od 1840 był siedzibą parafii katolickiej także dla części Przedmieścia (z wyłączeniem Podwala Przedmiejskiego, ul. Rzeźnickiej, Kładki i św. Trójcy), q Siedlec, Cygańskiej Góry, q Emaus i q Migowa, a od 1845 także obszarów położonych za Bramą Żuławską: q Błoni i q Gęsiej Karczmy. 10 X 1813, podczas ostrzału miasta przez wojska ros., zniszczeniu uległa (razem z klasztorem) kaplica św. Doroty, a uszkodzeniu prezbiterium. Podczas remontu 1896 usunięto m.in. 15 z 25 istniejących wcześniej ołtarzy. 25 IV 1928 podniesiony do godności bazyliki mniejszej. W okresie II WMG odprawiano tu także msze w jęz. pol. W 1945 jako jedyny na Głównym Mieście nie uległ zniszczeniu (zerwany przez bombę wybuchającą przy kaplicy św. Krzyża został dach). W maju 1945 kośc. ponownie objęli dominikanie, gł. ze Lw., przywożąc śrdw. ikonę patronki tego miasta, Matki Bożej Zwycięskiej. Początkowo parafia dominikańska obejmowała obszar Głównego Miasta, sięgała q Orunii q Nowego Portu. W 1950 naprawiono dach i sklepienia, 1957–58 odnowiono wnętrze, 1970–74 dokonano renowacji elewacji, 1975–75 odnowiono kaplicę św. Krzyża, 1986 wyremontowano zakrystię. W 1975–77 podwyższono o mieszkalne piętro w konstrukcji szkieletowej przybudówkę od płn., dom spotkań środowisk twórczych, tzw. Górkę, jedno z miejsc zebrań opozycji gd. w czasie stanu wojennego. Obecnie przy kośc. pracuje 10 dominikanów. BŚ, BM, DK, SK

Tabela: Proboszczowie kościoła św. Mikołaja