SIEDLCE
| < Poprzednie | Następne > |
SIEDLCE (Schidlitz), ob. jednostka pomocnicza Gd. (q administracyjny podział), w randze osiedla, w dolinie Potoku Siedleckiego w granicach wyznaczanych przez ulice: Powstańców Warszawszkich (od nr. 1 do 44 nieparzyste i od nr. 61 do 71 nieparzyste), Kartuska (od nr. 4 do 244 parzyste i od nr. 7 do 251 nieparzyste), Wesoła, Popradzka, Na Zboczu, Sanocka, Drwęcka, Kłopot, Szara, Andrzeja Struga, Nowolipie, Kolonia Zręby, Starodworska, Zagórna, Nad Jarem.
XIV w. – 1813. Wieś wzmiankowana 1400, z młynem (q Krzyżowniki). Na stokach doliny zakładano winnice (1440 Weyngarthen), od których pochodziła nazwa osiedla Weinberg (Winnik), ob. rejon ul. Zakopiańskiej (Weinbergerstraße) i Winnickiej (Weinberggang). Dolina, należąca w XIV w. do kośc. q św. Katarzyny, 1396 przyznana przez Krzyżaków klasztorowi q św. Brygidy. Wieś podarował 1454 Gd. król pol. Kazimierz Jagiellończyk (bez czynszu, który nadal przypadał klaszt. św. Brygidy, dziesięciny pobierał kośc. św. Katarzyny). 14 I 1462 spalona z ogrodami przez Krzyżaków. W pocz. XV w. brygidki wiodły spór z proboszczami kośc. św. Katarzyny o wyjaśnienie praw własności do osady, a z Gd. – o sprawowanie zarządu nad osadą. Spór rozstrzygnął 1472 bp włocławski na korzyść brygidek. Z miastem brygidki zawarły 1472 kompromis, zatrzymując czynsze i godząc się, by zarząd w imieniu Gd. sprawowało 2 prowizorów, tzw. panów siedlickich. W 1536 król pol. Zygmunt I Stary wydał Radzie Miejskiej zgodę na doprowadzenie wody pitnej z q jeziora Jasień (równoznaczną z potwierdzeniem praw do wypływającego z niego Potoku Siedleckiego). Na należących do brygidek ponad 200 ha osiedlali się, zwalczani przez władze miasta Gd., rzemieślnicy pozacechowi, pod koniec XVI w. zaczęli napływać menonici. Szczególnie liczni byli tkacze, pasamonicy, krawcy, piekarze i browarnicy. Kwitło ogrodnictwo. Od schyłku XVI w. nasiliły się ograniczenia wwozu do Gd. siedleckiej wytwórczości, m.in. chleba i piwa, obłożonego akcyzą. W okresie reformacji i upadku klasztoru brygidek kontrolę nad Siedlcami usiłował przejąć 1593 bp włocławski Hieronim Rozrażewski, spowodowało to poddanie osady ściślejszej kontroli przez gd. prowizorów. Po odzyskaniu pozycji przez klasztor brygidek, od 1617, próbowały one przed sądem króla pol. odzyskać pełną własności nad S., uzyskując 1618 korzystny przywilej od Zygmunta III, nie mogły go jednak wyegzekwować u władz Gd. Wspierane przez monarchów i bp. włocławskich zawarły 1643 umowę z miastem: zarząd nad S. sprawowali nadal 2 prowizorzy, zatwierdzający sołtysów i ławników oraz sprawujący wymiar sprawiedliwości; brygidkom przypadły czynsze i dochody oraz, w ramach rekompensaty za szkody, wiele udogodnień na obszarze S. i samego Gd. Ugodę odnowiono po kolejnych sporach 1678 i była ona przedłużana co 15 lat (1693, 1708 i 1723). Jej nowością był zakaz osiedlania się menonitów, kwakrów i Cyganów. Często ulegały zniszczeniu: 1461 przez Krzyżaków, podczas oblężeń 1519, 1656 i 1734. Główną ul. była i jest Kartuska – dawna droga do Kartuz. Stoki od strony q Suchanina pocięte wąwozami: Wielki Jar (1691 Große Molde) – ob. obszar zwany Ziemicą, od 1945 ul. Skarpowa – oraz Mały Jar (Kleine Molde) – ob. ul. Wyczółkowskiego. O przynależności do klasztoru przypominało do 1945 Pole Mniszek (1620 Nonnenacker) – ob. ul. Wieniawskiego. Pod tzw. Górą Losu (1650 Looseberg), na należącej do q szpitala św. Jakuba Jakubowej Roli (1610 Jacobsacker – u zbiegu ob. ul. Zakopiańskiej i Bema), 1869 powstał cm. św. Barbary (ob. park). W zach. części, w rejonie ob. ul. Skrajnej (do 1945 Schellingsfelderstraße), rozciągało się Pole Schellinga, podarowane przez Arenta van der Schellinga (jednego z budowniczych q fortyfikacji Gd.) 1537 q lazaretowi (obszar 12,79 ha, z 1166 mieszkańcami, włączony w granice adm. Gd. 18 III 1874). W sąsiedztwie 1652 istniała karczma Schlapkenkrug, określana tak od właściciela Michela Dargatza, zwanego Schlapke. Prowadziła do niej ul. Schlapker Gang, ob. Starodworska. Od 1781 potwierdzone jest istnienie przy Schlapker Gang cment., na którym 1709 chowano ofiary zarazy (q cmentarze na Siedlcach). Nazwę Schlapke rozciągnięto na najbliższą okolicę, ob. Szkódki (wzdłuż drogi do Diabełkowa i częściowo kolonia Zręby), włączone w granice adm. Gd. 17 III 1814. Od młodszej karczmy Czerwony Kogucik (1791 Rothähnchen) pochodziła nazwa ob. ul. Goszczyńskiego (Rothahnschengang). W 1772, liczące ok. 1,5 tys. mieszkańców, Siedlce weszły w skład q zespolonego miasta Chełm. Zniszczone w wojnach napoleońskich, na ich miejscu powstała nowa wieś, gł. mieszkalna, zabudowana domami ceglano-szachulcowymi. 17 III 1814 wcielone do Gd.
1814–2011. Dzielnice poszerzono 18 III 1874 o wcielone w granice miasta tzw. Schellingsfelde (rejon ul. Skrajnej) o pow. 12,79 ha z 1166 mieszkańcami. W 1806 na terenie S. mieszkało w 195 domach 1438 mieszkańców, 1820, po wojnach napoleońskich, liczba ta zmalała do 141 gospodarstw domowych i 973 mieszkańców; 1869 zaludnienie wzrosło do 1761 osób: w Siedlcach właściwych 823, w Wielkim i Małym Jarze 270, w Tarnowej Dolinie (1572 Schlehetal) – na końcu ob. ul. Jasnej (Schladahler Weg) – 94, na Starej Winnicy (ul. Zakopiańska) – 251, w Schlapce – 323. W 1880 w 340 domach i w 1325 gospodarstwach domowych mieszkało 5830 osób. W nast. latach na wzrost zasiedlenia dzielnicy przez robotników gd. zakładów, gł. stoczni, wpłynęło uruchomienie 23 IV 1887 tramwaju konnego, łączącego Targ Sienny z przedmieściem Emaus, 1896 linia została zelektryfiikowana, z końcowym przystankiem linii nr 7 od 1898 na Targu Węglowym. Szybki rozwój rejonu nastąpił na przełomie XIX i XX w. Budowano się przy gł. ulicy, zwanej jeszcze 1897 Schidlitz (Siedlce), po 1900 Karthäuser Straße (ul. Kartuska), Oberstraße (ul. Malczewskiego), Unterstraße (ul. Szara), Weinbergstraße (ul. Zakopiańska) i przy ich przecznicach. W 1934, na wzór Adolf-Hitler-Straße (al. Grunwaldzka), zmieniono zasady numeracji posesji na ob. ul. Kartuskiej, w miejsce numeracji okrężnej wprowadzono zasadę: numery nieparzyste po prawej stronie ulicy, parzyste po jej lewej. W 1905 na S. mieszkało 9907 osób; 1914 w 425 budynkach – 11 475. W 1927 89% mieszkań miało najwyżej 2 pokoje (w tym 63% zajmował jeden z nich). Do dziś jest to dzielnica mieszkaniowa, pozbawiona zakładów przem., ale też przybytków kultury (czasowo po 1956, pod nr 6, w starym baraku, działało q kino Wrzos). Budowano tanie mieszkania w jednopiętrowych domach ceglanych i dwu-, trzypiętrowych czynszowych o konstrukcji szachulcowej. Zachowały się one przy ob. ul. Malczewskiego i po remontach nadal służą mieszkańcom. Doprowadzona była do nich miejska sieć wodoc., kanaliz., sieć gazowa, a po 1900 elektryczna.
Ważnym wydarzeniem była rozbiórka 1920 Bramy Siedleckiej, usunięcie sąsiadujących z nią wałów i fosy przed bramą. Utrata przez Gd. statusu twierdzy wojsk. po 1918 pozwoliła na zabudowę przedpola trwałymi budynkami. Po 1920 przy ob. ul. Kartuskiej i Zakopiańskiej zabudowa drewniana i szachulcowa zastępowana była przez ceglaną, trzy-, czteropiętrowymi domami. Ulice Kleine Molde (ul. Wyczółkowskiego) i Große Molde (ul. Skarpowa) zabudowano jednakowymi jedno- i kilkurodzinnymi domami ceglanymi.Około 1927 powstała nowa boczna ul. Falkhof (ul. Tarasy), z zamkniętym w prostokąt kompleksem domów, wzniesionych przez gd. przedsiębiorcę budowlanego Falka. Po 1934 powstały bloki. Główna ul. Kartuska otrzymała w końcu XIX w. nawierzchnię brukową z kanałami burzowymi, boczne ulice wyłożono kostką granitową (asfalt położono dopiero w czasie przebudowy 1970–71). Ozdobą ul. Kartuskiej była założona ok. 1900 kasztanowo-lipowa aleja, biegnąca jej lewą stroną od Nowych Ogrodów do mijanki tramwajowej obok ul. Tarasy, kończąc się przy parkowej restauracji Marii Draskowskiej. Wyłożona kostką bazaltową, skrajem chodnika biegła ziemna ścieżka rowerowa. Od 1901 dzielnica posiadała ewang. q kośc. Zbawiciela (Heilandkirche) przy Kirchenweg (ul. Kościelna), zniszczony 1945 (wieżę i mury rozebrano 1955–1957). W 1906 powstał katolicki q kośc. św. Franciszka na granicy q Emaus, uszkodzony 1945, odbudowany do 1949 ze zmienioną wieżą. W rejonie Schlapkekrug (ul. Nowodworskiej) powstał po 1830 już wcześniej notowany w czasie zarazy 1709 cment. ewangelickiej parafii św. Katarzyny, czynny do 1945 pod opieką powstałej 1898 parafii Zbawiciela. Drugi duży cment. parafii św. Barbary funkcjonował od 2 XII 1869 do 1945 przy Steubenstraße (ul. Bema). Po reorganizacji szkolnictwa w Niemczech po 1890, przy Rektorweg (ul. Ujejskiego) od 1896 funcjonowała w 7-letnia podstawowa szkoła dla dziewcząt (spalona 1945, nast. rozebrana) oraz barak szkolny z 1897 dla chłopców, nast. dla klas wstępnych, po 1921 – pol. szkoła senacka. Obok, od 1902 – podobna szkoła powszechna dla chłopców przy Oberstraße, po 1945 szkoły podstawowe nr 12 i 30, ob. od 1971 q VIII LO. Od ok. 1900 (q apteki) dzielnicowa apteka Pod Koroną (Kronen-Apotheke), prowadzona od 1901 do 1945 przez dr. Georga Groguela pod nr. 102 (po 1934 nr 106). Ok. 1915 powstał przy ul. Kartuskiej 115/118 (po 1934 nr 76) katolicki dom dziecka St. Josephheim i klasztor karmelitanek, 1945–47 niem. dom starców, zlikwidowany po przesiedleniu ich do Niemiec; klasztor wraz z kaplicą rozebrany został 1954 w związku z budową nowego osiedla.
Pod nr. 58 po 1923 do 1939 działała polska ochronka (przedszkole), prowadzona przez Macierz Szkolną. W 1891 pod nr. 29 funkcjonowała restauracja Juliusa Kresina, gdzie 3 V 1891 gd. socjaldemokraci po raz pierwszy obchodzili Międzynarodowy Dzień Ludzi Pracy, potem miejsce częstych spotkań członków tej partii. Od początku XX w. przy Kartuskiej 27 istniała do 1945 restauracja z częścią plenerową Danzig Bürgergarten Johannesa Franza Stepphuna (1853–1914), nast. prowadzona przez jego spadkobierców, zaś po 1945 do 1961 – przez osoby prywatne. Rozebrana w związku z przebudową tego rejonu ulicy. Pod nr. 143, następnie 22/24 istniała najpierw kawiarnia Marthy Moldehauer, a od 1910 popularny w Gd. kompleks kawiarniano-restauracyjny na tysiąc miejsc z dużą salą konsumpcyjno-widowiskową oraz letnim tarasem, zarządzany przez Josefa Derrę (1879–1922), a po jego śmierci prowadzony przez wdowę, nast. – przez syna Hansa Horsta. Była miejscem zebrań Polonii Gd. oraz członków różnych partii i stow., w tym NSDAP (miało tu miejsce pierwsze spotkanie Alberta Forstera z aktywem 24 X 1930).
Po 1925 rozpoczęła się zmiana zabudowy ul. Kartuskiej: ok. 1927 pod nr 42/44 powstał blok dla pracowników poczty, w tym samym czasie gd. przedsiębiorca budowlany Albert Falk (1882 – po 1945) wzniósł kompleks budynków o średnim standardzie w kształcie prostokąta (między ul. Kartuską nr 53/71 a ul. Zakopiańską, wewnątrz powstała uliczka nazwana na jego cześć Falkhof, ob. Tarasy). Po 1933 na wolnych parcelach oraz w miejsce zabudowy z końca XIX w. zaczęły powstawać do dziś zachowane bloki mieszkalne ze wszystkimi mediami, w tym centr. ogrzewaniem. Bloki przy ul. Kartuskiej 33/37, ul. Zakopiańskiej 57/60 i Gorch-Fock-Straße (ul. Chryzostoma Paska) zbudowała urzędnicza spółdzielnia mieszkaniowa (Gemeinnützige Angelstellten-Heimstätten), jako kolejne powstały bloki spółdzielcze przy nowych uliczkach między ul. Kartuską, ul. Zakopiańską, Walter-Flex-Straße (ul. Sowińskiego) i Sperbehof (ul. Zagrodowa), gdzie inwestorem było Gd. Tow. Budowy Domów Robotniczych (Danziger Siedlungsgenossenschaft Arbeiterheim), część spalona po wysiedleniu z nich ludności niem. 1945, odbudowane 1948. Obok dominującego budownictwa mieszkaniowego w dzielnicy powstał 1927 przy Weinbergstraße 51 społ. ośrodek dla kalekich dzieci Wessel-Storp-Haus, będący pod opieką Szpitala Miejskiego. Po 1945 początkowo szpitalik dla dzieci chorych na gruźlicę, nast. q Miejski Szpital Dziecięcy, klinika dermatologiczna Szpitala Wojewódzkiego. Zachodnia część ul. Kartuskiej zniszczona 1945, odbudowano ją 1950–56 w formie osiedla bloków wielorodzinnych przy ul. Kartuskiej 73–103 i 68–126 oraz przy ul. Zakopiańskiej 9–29.
W 1969–71 kompletnie przebudowano ul. Kartuską. Kosztem wycięcia na całej trasie skrajnego szpaleru drzew dawnej alei powstało wydzielone dwutorowe torowisko tramwajowe, jezdnia od nr. 103 do Emaus biegła nową trasą (zlikwidowano ul. Ujejskiego, do 1945 Rektorweg), zbudowano zbiorcze przewody kanaliz. i burzowe, podziemny kanał otrzymał Potok Siedlecki, poprowadzony od Krzyżownik do Kanału Raduni trasą podziemną z syfonem pod linią kolejową. Teren między S. a bramą q Nowych Ogrodów, odcięty od miasta 1655 przez fortyfikacje, to tzw. II Nowe Ogrody. Do rozbiórki 1807 było to kwitnące przedmieście, z domem modlitw menonitów i pierwszą siedzibą q Państwowego Zakładu Kształcenia Położnych. Po 1814 stopniowo zabudowane drewnianymi domami wzdłuż ob. ul. Kartuskiej i Oberstraße. Zachowały się powstałe po 1900 po jej prawej stronie (ul. Kartuska 1–7) drewniane budynki. Wielorodzinne murowane bloki w tym rejonie zbudowano po 1920 jako spółdzielcze, dopiero po likwidacji Bramy Siedleckiej i przyległych umocnień. W drewnianych zabudowaniach przy ob. ul. Kartuskiej 35 od 1898 do ok. 1930 istniał dom dziecka, prowadzony przez siostry zakonne. Natomiast przy ob. ul. Kartuskiej 2/4 1938 otwarto klinikę chirurgiczną dr. Fritza Winnego, po 1945 poliklinikę Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (q Szpital Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji). 1 II 1976 w dwupiętrowym budynku przy ul. Struga 12 miał miejsce wybuch gazu z nieszczelnego gazociągu (budynek nie był podłączony do miejskiej sieci gazowej), zginęło 17 osób, 11 zostało rannych, budynek uległ całkowitemu zniszczeniu.
Tabela: Siedlce. Ulice
