RZEŹBA GDAŃSKA
| < Poprzednie | Następne > |
RZEŹBA GDAŃSKA (średniowieczna i nowożytna). Pierwsza grupa rzeźb, odznaczających się podobnymi cechami stylistyczno-warsztatowymi, której powstanie można łączyć z Gd., powstała w 4 ćwierćwieczu XIV w. Wiąże się ze stylem Madonn na lwach (zwanym tak od motywu lwa u stóp Marii). Należą do niej m.in. rzeźby z Helu, Pietrzwałdu k. Sztumu, Jeziernika (ob. w q Muzeum Narodowym) oraz korpus ołtarza w Lichnowach Wielkich. Dzieła tego kręgu mają wiele odpowiedników w rzeźbie śląskiej, stanowią odmianę reliefu, odznaczającego się optycznymi uproszczeniami, skrótami perspektywicznymi, tworzone na bazie utartych schematów kompozycyjnych. Stylistyka ta wywodzi się z italianizującego malarstwa środkowo-wschodniej Europy z 1350–60; niewykluczone, że na jej powstanie miała wpływ rzeźba czes. tego okresu. W obrębie stylu Madonn na lwach wykształcił się specyficzny typ ołtarza, określany jako ołtarz Czterech Świętych Dziewic, od wizerunków św. Barbary, Doroty, Małgorzaty i Katarzyny rozmieszczonych w korpusie po bokach wnęki z rzeźbą Marii z Dzieciątkiem lub koronacji Matki Boskiej. Ten typ ołtarza ma źródła w ikonie bizantyjskiej, italo-bizantyjskich malowanych tryptykach z XIII w., a także fr. ołtarzykach baldachimowych z kości słoniowej i metalu. Dzieła utrzymane w konwencji stylu Madonn na lwach eksportowano do Finlandii (m.in. ołtarze z Tyrvis i Virmo). Bliskie związki stylistyczne z tym kręgiem wykazują prus. Madonny szafkowe, np. z Klonówki i Lubiszewa (ob. w Muzeum Diecezjalnym w Pelplinie) z przeł. XIV i XV w., nie wiadomo jednak, czy ich powstanie miało związek z Gd.
Około 1400 w rzeźbie gd. pojawiły się dzieła utrzymane w stylu międzynarodowym, zw. też miękkim lub pięknym, charakteryzujące się elegancją, wyidealizowaną urodą postaci, wytwornymi gestami i pozami, ozdobnie upiętymi szatami, przestrzennością brył i większym niż dotąd realizmem. Ogromny wpływ na oblicze rzeźby w Gd. w pocz. XV w. miała sztuka czes., choć wskazuje się także na inspiracje zachodnioeuropejskie. Wybitne dzieła tego okresu to m.in. Piękna Madonna, Piękna Pietà, Maria z Dzieciątkiem z kaplicy św. Kosmy i Damiana w q kośc. NMP, Krucyfiks w Kaplicy 11 Tysięcy Dziewic w tym samym kośc., figurka św. Jerzego stojącego na smoku, ołtarz św. Elżbiety z kośc. NMP i związane z nim warsztatowo rzeźby św. Elżbiety ze q Szpitala św. Elżbiety (wszystkie w Muzeum Narodowym) oraz św. Barbary w Barbarce pod Toruniem. Wyjątkowym (pod względem ikonograficznym) dziełem był zaginiony ołtarz cechu złotników z Chrystusem w Tłoczni Mistycznej z kośc. NMP. Styl międzynarodowy trwał w Gd. do ok. poł. XV w.; jednym z ostatnich przykładów posłużenia się tą stylistyką jest q ołtarz z Kartuz z 1444.
Dzieła z gd. warsztatów trafiały do Szwecji (m.in. Krucyfiks w Färentuna), do Gd. importowano ang. rzeźby z alabastru (np. korpus ołtarza św. Doroty w kośc. NMP); niejasna pozostaje kwestia importu z Czech. Zróżnicowany pod względem pochodzenia charakter rzeźby w Gd. był konsekwencją wielonarodowościowego składu mieszczaństwa, jego kontaktów handl., powiązań politycznych zak. krzyż. Fundatorami w tym czasie były osoby pryw., ale także duchowni, bractwa, korporacje rzemieślnicze. W tym okresie w Gd. zaczęli pojawiać się twórcy z zewnątrz. W 1404–05 odnotowano obecność rzeźbiarza Johana von der Mattena, najprawdopodobniej wcześniej pracującego przy wystroju kaplicy królewskiej w Brugii. O prawnym i instytucjonalnym statusie rzeźbiarzy nic nie wiadomo, być może należeli do cechu malarzy, złotników i szklarzy. Włączenie Gd. do Polski po q wojnie trzynastoletniej (1454–66) zbiegło się z przełomem stylowym, przejawiającym się odejściem od idealistycznej estetyki stylu międzynarodowego, większym realizmem i specyficznym sposobem formowania szat o sztywno łamiących się fałdach, choć w dekoracji rzeźbiarskiej q zegara astr. z 1464–70 w kośc. NMP wyraźne są jeszcze nawiązania do stylistyki z poł. XV w. W 2. poł. XV w. ustały kontakty artyst. z Czechami i Anglią, utrwaliły się natomiast związki z Niderlandami i Niemcami Płn. Oddziaływanie sztuki tych regionów widoczne jest w masywnych figurach Marii z Dzieciątkiem w Garczynie i Sianowie z 3. ćwierci XV w. oraz w Pasji z 1482 z q kośc. św. Jana.
W tym samym mniej więcej czasie powstało w Gd. kilka rzeźb reprezentujących inny kierunek stylistyczny, charakteryzujący się większym rozdrobnieniem form, smukłością sylwet, pomiętymi, rozwianymi szatami. Reprezentują go znakomity, utrzymany w baśniowej poetyce św. Jerzy z ok. 1481–87 w q Dworze Artusa, hipotetycznie wiązany z Hansem Brandtem, oraz figura św. Barbary w jej ołtarzu z ok. 1490 w kośc. NMP. Na początku XVI w. środowiskiem najsilniej oddziałującym na rzeźbę w Gd. stały się Niemcy Południowe. W 1510–17 powstało największe dzieło rzeźbiarsko-malarskie w Prusach: ołtarz gł. w kośc. NMP wykonany przez Michała z Augsburga, który nadał mu formę monumentalnego poliptyku z Koronacją Marii w centrum uroczystego otwarcia i 40 srebrnymi figurami apostołów i świętych (przetopione 1577) po obu jej stronach, w awersach wewnętrznych skrzydeł; ich rewersy ozdobione zostały reliefami ze scenami z życia Marii. Partie rzeźbione, podobnie jak malowane, są w znacznej mierze oparte na grafikach południowoniemieckich twórców, przede wszystkim Albrechta Dürera. W stylu rzeźb doszukać się można form znanych z twórczości Tilmana Riemenschneidera oraz pokrewieństwa ze szwabsko-bawarską manierą określaną jako styl fałdów równoległych. Ze sztuką Szwabii i Bawarii wiele wspólnego mają prace najwybitniejszego rzeźbiarza schyłku gotyku w Gd. q Mistrza Pawła.
Gd. fundatorzy szukali satysfakcjonujących dzieł rzeźbiarskich nie tylko u miejscowych twórców, lecz również w innych ośrodkach artyst., co poświadczają niderl. rzeźb.-mal. ołtarze sprowadzane przede wszystkim z Antwerpii, m.in. ołtarz św. Reinholda, powstały w warsztacie Jana de Moldera (partie malowane Joosa van Cleve) z ok. 1515 z kośc. NMP (ob. w Muzeum Narodowym w Warszawie). W 1515–35 późnogotyckie formy współistniały w gd. rzeźbie z pierwszymi przejawami renesansu. Najwcześniejszym dziełem, zapowiadającym nowożytny przełom w monumentalnej plastyce Gd., jest portal z herbem Zygmunta Starego z 1517 w q Ratuszu Starego Miasta, prawdopodobnie wtórnie złożony z elementów różnej proweniencji. Zdobiące go motywy figuralne oraz ornamenty zdają się mieć odniesienia w sztuce włoskiej, natomiast w Gd. pozostały odosobnione. Większy zespół renesansowych dzieł, częściowo zaginiony, pojawił się w Dworze Artusa w latach 30. XVI w. Jednym z twórców jego wystroju, obok Mistrza Pawła, był Adrian Karffycz, artysta reprezentujący niemal w pełni nowożytną formację stylistyczną. W 1533–34 wykonał dla ławy św. Reinholda figurę jej patrona i Saturna (zaginionego po 1944) należącego do cyklu personifikacji planet i cnót, kapitele oraz ramy do obrazów. Prace Mistrza Pawła i Adriana Karffycza w Dworze Artusa kończyły wielką epokę gd. snycerstwa.
