ODBUDOWA ŚRÓDMIEŚCIA GDAŃSKA PO 1945 ROKU
| < Poprzednie | Następne > |
ODBUDOWA ŚRÓDMIEŚCIA GDAŃSKA PO 1945. Naloty alianckie z 1942–44 nie wyrządziły w Gd. poważniejszych zniszczeń (q naloty bombowe podczas II w. świat.). Inaczej było 1945. Najpierw styczniowe dzienne i nocne naloty bombowców alianckich, potem atak lotnictwa radz. z 26 stycznia, a zwł. systematyczne naloty po 9 marca połączone z ostrzałem artyleryjskim, wreszcie walki uliczne w dniach od 27 do 30 marca doprowadziły niemal do zagłady niektórych dzielnic, a zwł. Śródmieścia, w tym q Głównego Miasta. Jedną z przyczyn była bardzo gęsta zabudowa tego rejonu oraz wyłącznie drewniane elementy więźby dachowej i stropów. Z tego powodu paliły się całe kwartały ulic, ogień przenosił się po dachach z jednego budynku na drugi. Miejska straż pożarna była bezradna, koncentrując działania na wybranych obiektach, takich jak q Ratusz Głównego Miasta i niektóre kościoły. Z powodu licznych uszkodzeń sieci wodoc. po 20 marca pojawiły się trudności z wodą niezbędną do gaszenia pożarów. Pożary spowodowały ogromne zniszczenia dachów, murów i wyposażeń kościołów, w budowlach użyteczności publicznej, murów obronnych z basztami i bramami oraz kamienic Głównego Miasta. Także urządzenia infrastruktury tech., np. nabrzeża portowe, mosty, jezdnie, tory tramwajowe, sieci elektryczne, telefoniczne, gazowe, wodoc. i kanaliz., uległy daleko idącym uszkodzeniom lub wręcz likwidacji. Dane statystyczne dotyczące zniszczeń Gd. są rozbieżne: syntetyczne ujęcia oscylują od 80% (wg monografii: Miasta polskie w Tysiącleciu) do 95% (Werner Hewelt, Danzig – ein europäisches Kulturdenkmal). Dobrze oddają stan Głównego Miasta z końca marca 1945 takie określenia, jak „Sterczą tu wypalone ruiny i popękane filary…, Gdańsk jest miastem, któremu wyrwano serce…, Rozpoznałem tylko trzy budynki…, miasto jest martwe…” (Dennis Wawer, Wielka Brytania), lub „ulica Mariacka, Długi Targ, ulice Długa i Ogarna – wszystko spalone. Ruiny, wśród których gdzieniegdzie zachowały się jeszcze wspaniałe portale…” (prof. Linus Birchler, Szwajcaria). Wobec dużego zniszczenia miasta, sprawa ewentualnej odbudowy starego Gd. stała się przedmiotem ożywionej kilkuletniej dyskusji, w której wysuwano różne propozycje. Niezależnie od rozpoczętego w kwietniu 1945 odgruzowywania i rozminowania miasta, od początkowo prowizorycznego naprawiania mostów, uruchamiania urządzeń źródłowych i przesyłowych wodno-kanalizacyjnych, elektrycznych i gazowych, komunikacji oraz łączności, toczyła się dyskusja, czy i jak Gd. odbudować. Wysuwano koncepcje, które można po dziesięcioleciach oceniać jako surrealistyczne; były one jednak wówczas, gdy „ruiny Gdańska oglądało się jak ruiny Babilonu lub Niniwy” (Marek Żuławski), całkowicie racjonalne. Uważano, że „Gdańsk nie powinien być w ogóle odbudowany…, Nie usiłujmy odbudować… zwarcie zabudowanych ulic, ale odwrotnie, przeprowadźmy ich rozbiórkę aż do fundamentów… W ten sposób rozwiniemy wielki, w naturalnej skali trójwymiarowy plan starego Gdańska z pokazaniem każdego niegdyś istniejącego domu” (Mieczysław Janowski). Argumenty przeciwników odbudowy były zdecydowane: „Wskrzeszać należy i można historyczne pamiątki drogie całemu narodowi. Pamiątki historyczne Gdańska dla ogółu są… obojętne… Było to miasto zawsze krnąbrne wobec Polski i obce… i dlatego… należałoby odbudować nowe miasto portowe w innym, znacznie dogodniejszym miejscu… w Nowym Porcie” (Henryk Telzlaff). Inne proponowały rejon ul. Klinicznej we Wrzeszczu, powracając do koncepcji nowego centrum miasta z końca XIX w. Przedstawiano również projekt zbudowania na miejscu zniszczonego Śródmieścia nowoczesnej dzielnicy centr. typu „city” z wielką osiową arterią komunikacyjną tnącą obszar zabytkowy.
Główne Miasto. Powojenny wiceprezydent Gd., inż. architekt q Władysław Czerny, rozpoczął ze swymi współpracownikami jeszcze w 2. kwartale 1945 opracowywanie koncepcji planu odbudowy Śródmieścia, zakładającej dość ścisłą restytucję hist. układu przestrzennego Głównego Miasta i odtworzenie domów mieszczańskich z pewnymi modyfikacjami (np. rezygnacja z odbudowy oficyn). Uczestnicy ogólnopol. konferencji konserwatorów zabytków w q Ratuszu Starego Miasta 25 IX 1947 z udziałem Generalnego Konserwatora Zabytków prof. Jana Zachwatowicza przyjęli rezolucję opowiadającą się za odbudową zabytkowego centrum w jego hist. granicach. W 1948 J. Zachwatowicz po konsultacji z najwyższymi władzami państwa podjął decyzję o odbudowie Śródmieścia, zgodnie z którą ograniczonej rekonstrukcji miało podlegać Główne Miasto. Na jego obszarze należało odbudować możliwie najwięcej autentycznych zabytków, biorąc równocześnie pod uwagę konieczność zapewnienia ich użytkownikom współczesnych wymogów. Zespół projektowy już na wstępie swych prac doszedł do wniosku, że nieunikniona jest krytykowana z konserwatorskiego punktu widzenia „decyzja o zrezygnowaniu w ogromnej większości przypadków z głębokiej, trójtraktowej zabudowy tak charakterystycznej dla zabytkowych kamienic mieszczańskich”.
Ważne dla odbudowy było powołanie w maju 1948 gd. placówki Zakładu Osiedli Robotniczych (ZOR), kierowanej przez dyr. inż. Henryka Freya, która prowadziła odbudowę Głównego Miasta do 1955 (do końca swego istnienia). W 1956 opracowano plan korygujący sposób zabudowy płn. części Głównego Miasta, przewidujący (gł. ze względów oszczędnościowych) zachowanie niektórych fragmentów jako rezerw na bliżej nieokreśloną przyszłość (mgr inż. architekt Roman Hordyński).
Od 1945 trwały prace związane z odsłonięciem, remontem, restaurowaniem i rekonstrukcją murów obronnych, baszt i bram Głównego Miasta. Prace te odnosiły się (rzadziej) do zabiegów konserwatorskich, ale również do tak ogromnych zadań, jak odbudowa Żurawia w latach 1957–59 (ostatni konserwator WMG q dr Erich Volmar uważał odbudowę zniszczonych bram wodnych za niemal niewykonalną). Bardzo wysoko są oceniane prace konserwatorskie związane z odbudową Przedbramia ul. Długiej (q Wieża Więzienna i Katownia – ob. siedziba Muzeum Bursztynu), q Bramy Wyżynnej i q Złotej, q Zielonej (ob. filia Muzeum Narodowego). Wielkim, tak ze względu na rozmiary jak i na rangę artyst., zadaniem była odbudowa q Wielkiej Zbrojowni (1947–51, 1957–58, 1964–65, 1965–66), nie zakończona jeszcze, a mająca na celu godne ukształtowanie pomieszczeń zajmowanych przez q ASP w Gd. i pasaż handl. (parter). Konserwacja i odbudowa obiektów sakralnych Głównego Miasta obejmowała wielki zakres, od naprawienia dachów i sklepień q kośc. św. Mikołaja, poprzez odbudowę i rekonstrukcję dla innych celów poszpitalnego zespołu św. Ducha, do odbudowy poważnie zniszczonych q kośc. św. Jana (Międzynarodowe Centrum Kulturalno-Kongresowe), q Kaplicy Królewskiej i q kośc. NMP. W 1946–55 odbudowano ważne obiekty użyteczności publicznej, np. q Ratusz Głównego Miasta, q Dwór Artusa, q fontannę Neptuna q Dwór Bractwa św. Jerzego (siedziba SARP), 1970 q Dwór Miejski przy ul. Za Murami dla potrzeb harcerzy.
Odbudowaniu Głównego Miasta towarzyszyła i towarzyszy polemika między propagatorami tzw. rekonstrukcji (opartej nie na zachowanych częściach zburzonych budowli i poprawnych dokumentach inwentaryzacyjnych, lecz na niewystarczających fotografiach) i zwolennikami „Karty Weneckiej”, uważających, że „restaurowanie ustaje tam, gdzie zaczyna się domysł; poza tę granicę wszelkie uznane za nieodzowne prace… mają wywodzić się z kompozycji architektonicznej i nosić znamię naszych czasów”. Ci drudzy uważali za właściwą drogę wyznaczoną przez q Teatr Wybrzeże, wnętrza Katowni, hotele Hanza i Hilton, domy mieszkalne przy ul. Szerokiej i ul. Świętojańskiej czy nowy oddział q Centralnego Muzeum Morskiego przy Długim Pobrzeżu. Wydaje się, że takie zasady powinny wyznaczyć drogę dla plombowej zabudowy w płn. części Głównego Miasta i na jego obrzeżu, np. na q Spichlerzach, co potwierdziły wyniki konkursu na zabudowę płn. cypla Wyspy.
Stare Miasto i Stare Przedmieście. W 1948 ustalono, że zabudowa innych części Śródmieścia (w tym Starego Miasta i Starego Przedmieścia), zniszczona w podobnej skali jak na Głównym Mieście, nie może podlegać rekonstrukcji hist., ponieważ w XIX w. wymieniono tam przeważającą część domów mieszczańskich na czynszówki o 4 i 5 kondygnacjach oraz wzniesiono wielkie budynki adm. i koszarowe dobitnie krytykowane już przez profesorów q THD. Krajobraz miejski tych obszarów nie nadawał się do takiego potraktowania, jak Długi Targ czy ul. Mariacka.
Na Starym Mieście przeprowadzono odbudowę w znacznym stopniu zniszczonych cennych obiektów zabytkowych, takich jak q kośc. św. Katarzyny, q kośc. św. Brygidy, q kośc. św. Bartłomieja, q kośc. św. Józefa i q kośc. św. Elżbiety, a także nieznacznie uszkodzonego q kośc. św. Jakuba. Odbudowano także unikatowy zespół młyński nad q Kanałem Raduni (q Wielki Młyn) i przeprowadzono konserwację ocalałego Ratusza Starego Miasta. Nowa zabudowa mieszkaniowo-usługowa okolic ul. Rajskiej i dawnego q Osieku udanie nawiązała do dawnej ceglano-kamiennej architektury gd., natomiast próby wprowadzenia form „nowoczesnych” (poza domem NOT przy ul. Rajskiej) są nadal przedmiotem zażartych sporów. Najostrzejsze sprzeciwy wzbudziła nieskoordynowana zabudowa wysoka, zniekształcająca sylwetkę gd. Śródmieścia.
Na Starym Przedmieściu domy mieszkalne uległy niemal całkowitej zagładzie. Ocalała zabudowa q pl. Wałowego i pojedyncze budynki oraz Gmach Urzędu Wojewódzkiego (dawna siedziba DAF). Koszary przy ul. Rzeźnickiej nadają się być może do wykorzystania po adaptacji na tzw. lofty. Na uznanie zasługują odbudowany got. klasztorny q kośc. św. Trójcy i paraf. q kośc. św. Piotra i Pawła, a także gmach ob. q Muzeum Narodowego. Osiedle mieszkaniowe w środkowej części Starego Przedmieścia nie najlepiej wpisało się w śródmiejski krajobraz, ale jest bez porównania architektonicznie lepsze od fatalnej zabudowy Podwala Przedmiejskiego naprzeciw płd. pierzei Głównego Miasta.
